Auður Jónsdóttir

Hér að neðan er að finna tvær greinar um verk Auðar. Sú fyrri er eftir Úlfhildi Dagsdóttur og nær til skáldsögunnar Fólksins í kjallaranum. Seinni greinin er eftir Maríu Bjarkadóttir þar sem hún tekur fyrir skáldsögurnar frá Fólkinu í Kjallaranum að Stóra skjálfta.

Afi unglingur og barnabarnið: Um verk Auðar Jónsdóttur

Írar hafa löngum stært sig af því að vera eina þjóðin sem beinlínis fór í stríð út af bók. Þessu tefla þeir fram til að staðfesta menningarauðgi sína og menningaráhuga. Öfugt við Íra gáfust Íslendingar að mestu upp á styrjöldum eftir Sturlungaöld, en þó hefur eldheitur bókmenntaáhugi haldið áfram að vera partur af þjóðarsálinni. Svo heitur að þeir áhugasömustu létu sér ekki nægja að meðtaka hetjusagnir í orði og hljóði heldur beinlínis innbyrtu þær, bardagasögur, bókfell og blek. Bækur nútímans eru illa ætar en enn berast menn þó burt með spjótum vegna tilnefninga til Íslensku bókmenntaverðlaunanna. Árið 1998 vakti það ákaft umtal að ekki færri en þrír nýliðar fengu tilnefningar, Árni Sigurjónsson fyrir Lúx, Huldar Breiðfjörð fyrir Góða Íslendinga og Auður Jónsdóttir fyrir Stjórnlausa Lukku en þetta eru allt skáldsögur (þó saga Huldars sé reyndar einskonar ferðasaga). Mestu fjaðrafoki olli þó saga Auðar, en að því var ýjað á sínum tíma að hún hefði ’bara’ fengið tilnefningu fyrir það að vera barnabarn Halldórs Laxness. Fjórum árum seinna stígur Auður aftur upp á pall og tekur við tilnefningu í flokki fræðirita og rita almenns efnis, fyrir bók sína um afa sinn, Skrýtnastur er maður sjálfur (2002), en sú bók er ætluð börnum. Allt þetta – tilnefningarnar jafnt sem nöldrið yfir þeim – er heilmikil byrði að bera fyrir ungan höfund, en svo virðist sem Auður bara valdi þessu vel, og heldur sínu striki. Stjórnlausri lukku fylgdi hún eftir með skáldsögunni Annað líf (2000) sem er að ég held fyrsta skáldsagan til að taka á póstlistapöntunum íslenskra karla á austurlenskum konum. Ári seinna kom út barnabókin Algert frelsi og nú síðast Skrýtnastur er maður sjálfur fyrrnefnd. Það er því óhætt að segja að verkefnaval Auðar sé nokkuð fjölbreytt.

Stjórnlaus lukka er samtímasaga utan af landsbyggðinni, sögð af ungri konu og án beiskju eða rómantíseríngar. Strákasögur hafa valdið ákveðinni slagsíðu í landsbyggðafrásögnum, en hér er bæði nýstárlegt og hressandi að skoða búskap og fiskvinnslu út frá augum ungrar stúlku, sem sér stöðu sína í nokkuð öðru ljósi en strákarnir. Söguhetjan Didda er á vissum tímamótum í lífi sínu, komin á menntaskólaaldur, og þarf að gera upp við sig hvað hún vill, menntun eða áframhaldandi slor með tilheyrandi óléttum. Í þessum vangaveltum mátar hún sig við móður sína, sem er af hinni frægu hippakynslóð.

Mæðgur og samskipti mæðgna eru nokkuð algengt minni í skrifum kvenna, svona ekki ólíkt og feðgar og feður vaða uppi í skáldskap karla. Hjartastaður Steinunnar Sigurðardóttur tók eftirminnilega á þessu mæðgnasambandi og af erlendum bókum má nefna bækur Amy Tan, kannski sérstaklega Leik hlæjandi láns. Í þessum samskiptum mæðgna birtist bæði kynslóðabil og sjálfsmyndarleit, sjálfsmyndarleit sem í tilfelli kvenna er ekki síst mörkuð spurningum um kynhlutverk og stöðu konunnar. Kynslóðabilið blandast þar inní líka, því staða kvenna hefur verið að taka breytingum á undanförum árum og því er oft að finna mikla togstreitu í þessum mæðgnasamböndum, þarsem takast á breyttir tímar og breyttar aðstæður. Inn í þetta samband blandar Auður svo á skemmtilegan hátt hippatímabilskomplexinum, og gerir grín að 68 kynslóðinni frægu og öllu þeirra far-angri. En háðið er aldrei beiskt eða biturt, og sama beiskjuleysið einkennir lýsingar á samfélagi og einstaklingum. Þetta kemur nokkuð vel út og er kærkomin hvíld frá oft öfgakenndum dreifbýlislýsingum, þarsem skiptist á upphafning og örvænting. Þó koma tilfinningarnar sterkt inn þegar kemur að sjúkdómi Diddu, en hún er flogaveik.

Undir lokin er eins og sagan renni svolítið út í sandinn og lýsingarnar á dramatísku sjóslysi og ástarsorg verða ekki sterkar, og má þar kannski kenna um ákveðnum skorti á plotti, en sá skortur er allsekki einsdæmi meðal byrjenda, heldur nokkuð almennt vandamál íslenskra bókmennta um þessar mundir.

Í heildina tekið er Stjórnlaus lukka liðlega skrifuð og lifandi bók, og þægilega afslöppuð og laus við rembing. Og það er kannski helst í því sem Auði tekst vel upp, að nálgast viðfangsefni sitt á dálítið írónískan en fyrst og fremst hlýjan og tilgerðarlausan hátt. Að þessu leyti minnir hún á samtímasögu Gerðar Kristnýar, Regnbogi í póstinum (1997), en báðar eru þessar sögur nokkuð ólíkar sambærilegum samtímasögum karla frá síðari hluta tíunda áratugarins. Kannski að þessi tónn þeirra sé ástæðan fyrir því að þessar sögur vilja gleymast þegar fjallað er um samtímasögur, eða skort á þeim, en ég hef hvað eftir annað þurft að minna á að það eru ekki bara strákar sem skrifa slíkar. Á sínum tíma var skáldsögu Hallgríms Helgasonar, 101 Reykjavík (1996) fagnað ákaft, enda væri þar loksins komin saga sem fjallaði um íslenskan samtíma og lét einn gagnrýnandi hafa eftir sér að sú saga virkað eins og hnefahögg í andlit samtímans. Það var fátt um svör þegar spurt var hvort samtímasögur kvenna, eins og Auðar Jónsdóttur, gætu ekki virkað eins og hnefahögg. Á sama hátt var úttekt Mikaels Torfasonar á 68-kynslóðinni í Heimsins heimskasta pabba (2000) ákaft fagnað sem loksins-kom-að-því afreki.

Það mætti halda að til þess að samtímasaga sem tekur á mikilvægum málefnum nái máli þurfi hún að vera knúin áfram af ruddaskap og kynlífslýsingum, með tilheyrandi ofurdramatískum átökum við samfélag, foreldra og fjölskylduharmleiki. Þær sögur sem nálgist ekki um samtímann á þennan hátt séu annaðhvort alls ekki að takast á við hinn raunverulega samtíma, eða séu einfaldlega bara teprulegar.

Á sama hátt hefur það vakið athygli mína hvað næsta skáldsaga Auðar, Annað líf, vakti litla athygli, en undanfarið hefur fjölmenningarsamfélagið í íslenskum bókmenntum, eða réttara sagt, fjarvera fjölmenningarsamfélagsins í þeim, verið nokkuð til umræðu. Annað líf segir frá samskiptum ungrar tælenskrar konu og miðaldra karlmanns. Í sögunni er ólíkum persónum slegið saman, og eins og til að undrstrika það er öll persónusköpun mjög einföld, Guðmundur Jónsson er sveitakarl og verkamaður, sem hefur aldrei kvenmanns kennt og er ákaflega einfaldur og góður, og vill ekki misnota hina fínlegu Napassorn, tekur hana inn sem ’leigjanda’ til að hjálpa henni. Á meðan stofnar vinur hans og vinkona Napassorn til hjónabands og skilja ekkert í tregðu Guðmundar. Fyrir utan þau kemur fjöldi aukapersóna við sögu. Napassorn kemur frá fátækri fjölskyldu og dreymir um að eiga pening og leiðist því út í vændi. Hún les mikið og lifir í dálitilum draumaheimi, en á ákaflega erfitt með að aðlagast íslensku samfélagi. Sagan lýsir svo samskiptum þessara ólíku einstaklinga, sem eru ákaflega einmana hvort á sinn hátt, án þess þó að ná að hjálpa hvort öðru. Sömuleiðis sjáum við ísland með augum útlendingsins sem reynir að fóta sig innan um margskonar fordóma.

Hjónabönd af þessu tagi eru mjög viðkvæmt efni í íslenskum samtíma og það hlýtur að teljast bæði djarft og smart hjá Auði að fjalla um þetta efni. Eins og fyrr velur hún ekki þá leið að hella sér út í grimmilegt félagsraunsæi, uppfullt af nauðgunum og ofbeldi, heldur færir þetta í form sem minnir helst á sápuóperu, sem er bæði áhugaverð og þorin nálgunarleið. Í framhjáhlaupi mætti nefna myndasöguna Mail Order Bride eftir Mark Kalesniko (2001), sem einmitt velur einnig að segja sögu af álíka sambandi í gegnum einmanaleik persóna og ólík lífsviðhorf, fremur en að hella sér út í að lýsa verstu hliðum þessa umdeilda fyrirbæris.

Hinn eilífi misskilningur er drifkraftur sápuóperunnar, og í Annað líf er mikið um misskilning. Napassorn heldur að hún sé keypt sem vændiskona, og skilur ekki af hverju Guðmundur leitar ekki á hana, og sveitamaðurinn Guðmundur skilur alls ekki þessa konu sem fer í Kolaportið og eyðir öllum laununum sínum í risastóran útskorinn fíl: „Þetta var metershá tréstytta, dökkbrún og glansandi, og ansi fyrirferðarmikil“ (72). Guðmundur, sem er ímynd hins hagsýna Íslendings, skilur ekki að stúlkan sem á í fyrsta sinn peninga nýtur þess að kaupa fallega hluti. Þetta atvik endurspeglar andstæðurnar í þeirra sambandi og í raun andstæðurnar sem brjótast innra með Napassorn, því þrátt fyrir að hún þrái að komast burt frá Íslandi og aftur heim, og sé í raun alltaf að safna fé fyrir þá ferð, þá langar hana líka að njóta lífsins. Eftir þetta tekur Guðmundur stjórnina á fjármálum hennar, lætur leggja peningana inn á bankabók, og gefur henni ráðstöfunarfé úr eigin vasa: „Samt undi Napassorn hlutskipti sínu illa, jafnvel þótt Guðmundur gerði þetta af góðum hug“ (74).

Þó Guðmundur ætli sér ekki að misnota líkama stúlkunnar kynferðislega þá ætlast hann til að hún haldi honum heimili eins og góð kona, og því nennir Napassorn æ síður og „áleit að hún hefði ýmislegt skemmtilegra við tímann að gera“ (75). En Napassorn finnur fátt til skemmtunar og því röltir hún um miðbæinn frekar en að vera heima og taka til. Í einni slíkri ferð hittir hún Geirþrúði, sem hefur ákafa þörf til að láta gott af sér leiða, en gengur ekki nógu vel við hjálparstörfin, og hafði meir að segja verið „gefið til kynna að hún misskildi eðli starfsins og það særði Geirþrúði“ (90). Geirþrúður gerir sjálfkrafa ráð fyrir að illa sé með Napassorn farið og hefst handa við að bjarga henni. Hún tekur Napassorn heim með sér, en stúlkan unir ekki þar og leggst á flakk. En þrátt fyrir að hún endi aftur heima hjá Guðmundi er ljóst að sambandið gengur ekki og sagan endar á því að Napassorn flýgur aftur heim, reynslunni ríkari og einnig sæmilega auðug af fé. Guðmundur situr eftir á heimili sem er furðuleg blanda af austri og vestri og er sömuleiðis breyttur maður. Hinum hefðbundna endi sápuóperunnar er því hafnað, og Napassorn og Guðmundur ná ekki saman þrátt fyrir ólíkan uppruna eins og hefðin segir til um.

Óvænt flakk Tinnu trassa um Reykjavík er uppistaðan í Algert frelsi, og er Auður þar komin á allnokkuð ólíkar slóðir. Það er sumar og Tinna trassi í félagi við talandi hundinn Lubba og afa ungling sem ferðast um með staf í annari hendi og gettóblaster í hinni, vill helst bara borða nammi og súkkulaði. Mamma hennar hefur sett hana í nammibindindi en þegar Tinna vaknar og æpir „Ef ég fæ ekki súkkulaði þá drepst ég!!!“ (10), þá tekur afi unglingur sig til og byrjar að hræra deig fyrir súkkulaðiköku. En Tinna getur ekki beðið og þau ráðast þrjú á deigið með þeim afleiðingum að það skvettist út um allt eldhús. Ekki eykur það á gleði móðurinnar og prakkararnir þrír flýja húsið í leit að pabba Tinnu, sem „gefur manni fullt af nammi og verður aldrei reiður“ (19). En þegar þau koma að húsi föðurins er þar fyrir annar maður með sama nafni „Guðjón Ísleifsson ráðherra, hinn eini og sanni“ (20). Pabbi Tinnu er fluttur og nú hefst mikil leit um bæinn, því það reynast ansi margir Guðjónar Ísleifssynir búa í Reykjavík. Á leiðinni koma þau við í Beyglunni en þar lendir afi unglingur í klónum á tískulöggunni Stebba sem hefur platað karlinn til að gera við sig samning um róttækar útlitsbreytingar. Þegar hann sér Tinnu lýsir hann því yfir að hún sé of feit og þurfi fitusog. Og áður en veit eru þau aftur komin á flótta! Þeim er bjargað af leigubílsstjóra sem tekur síðan þátt í leitinni að pabbanum. Síðan hitta þau fyrir Guðjón Ísleifsson (misheppnaðan) listamann, Guðjón Ísleifsson dýralækni – en hundarnir hans bjarga afa unglingi úr klóm tískulöggunnar, Guðjón Ísleifsson blaðamann sem er í felum vegna prentvilla í viðtölum, og að lokum Guðjón Ísleifsson pabba Tinnu.

Aðalstefið er sagan af tískulöggunni sem vill að allir séu eins og samkvæmt stöðlum, en slíkt er harðlega fordæmt. Eins og í öllum góðum ævintýrum koma söguhetjur vorar ýmsu góðu til leiðar á ferð sinni, og tengja saman ólíka menn og málefni svo allir eru glaðir.

Gleðin felst ekki síst í frábærum myndlýsingum Þórarins Leifssonar, en hann er einnig nefndur sem höfundur sögunnar, enda eru myndir hans ekki veigaminni en texti Auðar. Myndirnar eru í sterkum litum, í ýktum en glaðlegum skopteikningastíl og gera það að verkum að sagan birtist ljóslifandi fyrir hugskotssjónum lesanda. Þórarinn sér líka um umbrot og hönnun og kemur hans framlag því einnig fram í myndbirtingu textans, sem fylgir sögunni að því leyti að upphrópanir og áhersluatriði birtast með öðru og stærra letri, sum orð í öðrum litum og þannig leikur leturgerðin sitt hlutverk í sögunni. Þessi leikur með letur endurspeglar svo skemmtilegan leik sögunnar með tungumálið, en afi unglingur rembist mikið við að tala unglingamál, með tilheyrandi slettum og slangri, sem hundurinn Lubbi túlkar samviskusamlega fyrir Tinnu á pottþétta íslensku, og veitir ekki af. Þannig fást skemmtileg blæbrigði í textann, sem sveiflast á milli þess að vera illskiljanlegt götumál og hátíðlegt tungutak.

Öllu hefðbundnari og formfastari hönnun er á sögu Auðar um afa sinn, rithöfundinn Halldór Laxness. Skrýtnastur er maður sjálfur er einskonar ævisaga fyrir börn, og skiptast á minningar Auðar um afa sinn sem gamlan mann, og frásögn hennar af honum sem litlum strák. Inn í þessi minningabrot blandast svo kynning á verkum Halldórs, eða Dóra, eins og hann er alltaf kallaður í bókinni og teiknað upp æviskeið hans, áhugamál og lífsviðhorf. Jafnframt er minnt á að eftir allt var hann bara afi eins og aðrir afar, og að oft erum við ekki nægilega forvitin um fortíð okkar fólks og vitum í raun fátt um það annað en það sem snýr að okkur sjálfum.

Stíllinn er lipur þó hann sé dálítið formlegur og Auður gerir hetjulega tilraun til að gefa nýja sýn á þennan höfund sem hefur haft svo mikil áhrif á íslenskar bókmenntir og menningarlíf. Eins og áður sagði er áhersla lögð á að lýsa honum sem uppátækjasömum strák, og er sá hluti bókarinnar best heppnaður, enda óneitanlega gaman að skoða hvernig ímynd skáldsins mótast frá upphafi. Ekki er síður skemmtilegt að skoða upplifun Auðar af afanum sem gömlum manni, og óhjákvæmlega kemur afi unglingur úr Algeru frelsi upp í hugann, en þó þeir virðist í fyrstu algerar andstæður, þá kemur í ljós að þessir tveir eiga í raun ýmislegt sameiginlegt.

Í ár, 2002, hefði Halldór Laxness orðið hundrað ára. Af því tilefni hefur heilmikið umstang verið í kringum skáldið og verk hans, sérstaklega þó fyrri hluta ársins. Mörgum þótti nóg um, enda hætt við að fólki ofbjóði og áhrifin verði þveröfug við það sem ætlast er til: í stað þess að auka áhuga á verkum skáldsins, fái fólk yfrið nóg. En því má ekki gleyma að Halldór Laxness hefur einstaka stöðu í íslensku bókmenntalandslagi og reyndar í öllu menningarlandslaginu. Sem rithöfundur hefur hann haft gífurleg áhrif á íslenskar bókmenntir og sér ekki fyrir endann á því – sem hugmyndasmiður hefur hann ekki síður haft áhrif á sjálfsmynd Íslendinga og ímynd íslensks samfélags.

Mér finnst því ákaflega viðeigandi að Auðar Jónsdóttir ljúki þessu Laxnessári með sögu af afa sínum sem litlum prakkara og á sú bók án efa eftir að kynna hann fyrir nýjum kynslóðum, jafnvel gefa ímynd skáldsins nýtt og ferskt yfirbragð; annað líf eða kannski algert frelsi?

© Úlfhildur Dagsdóttir, 2002

Allt sem gerist skilur eftir sig spor

Hvað gerir mig að mér? Hvernig get ég verið sú sem ég vil vera? Hver vil ég vera? Þetta og fleira er skoðað ofan í kjölinn í skáldskap Auðar Jónsdóttur þar sem rýnt er í líf ólíkra persóna, sem eiga það samt sameiginlegt að leita að tilgangi og merkingu í lífinu. Hún skoðar hlutverk uppeldis og aðstæðna í æsku og hvaða áhrif ein kynslóð hefur á þá næstu og jafnvel þar næstu; hvernig kynslóðirnar gera uppreisn gegn fyrri kynslóðum og gildum þeirra og finna sig í sínum eigin tíma. Auður veltir fyrir sér tímanum og minninu og hvernig þessir þættir eiga hlut í að móta persónuleika og lífsskoðanir en einnig hvernig einstaklingurinn getur, eða getur ekki, tekið stjórnina sjálfur og mótað líf sitt eftir eigin sannfæringu.

Auður hefur skrifað barnabækur og skáldsögur fyrir fullorðna, lestrarbækur, pistla og viðtöl með meiru. Hún hefur hlotið ýmsar tilnefningar og viðurkenningar fyrir verk sín, þar á meðal Íslensku bókmenntaverðlaunin 2004 fyrir Fólkið í kjallaranum og Fjöruverðlaunin 2012 fyrir Ósjálfrátt. Hér verður farið nánar yfir skáldsögur Auðar frá árinu 2004, frá Fólkinu í kjallaranum til Stóra skjálfta og skoðað hvað tengir þær saman og skilur þær að.

Að finna orsakir fyrir afleiðingunum

Eitt meginstefið í Fólkinu í kjallaranum (2004) er einmitt hvernig uppvöxturinn, umhverfið og minningarnar móta okkur. Hér segir frá kvöldi í lífi Klöru, ungrar konu sem reynir að átta sig á hlutverki sínu í lífinu og hvað það er sem hún sjálf vill. Klara býr með kærastanum sínum, Svenna, og þetta kvöld hefur hann boðið vinafólki sínu í mat. Hann reynir að fá Klöru til að taka þátt í matarboðinu en hún er upptekin í sínum eigin hugarheimi og hefur lítinn áhuga á félagsskap. Eftir því sem líður á kvöldið verður andrúmsloftið æ farsakenndara þegar kröfur Svenna um þátttöku í matarboðinu ásamt símtölum og heimsóknum frá foreldrum Klöru, systur, ungum systursyni og utangarðsmanninum Barða sem býr í kjallaranum, valda sífellt meiri togstreitu innra með henni. Þegar allt virðist svo farið úr böndunum brotnar Klara saman en finnur griðastað hjá Barða, sem hún hefur fylgst með í laumi af svölunum hjá sér.

Svenni og fjölskylda Klöru mynda algerar andstæður, ekki aðeins í lífi Klöru heldur í víðara samhengi. Frjálshyggjumaðurinn Svenni álítur að „maður verði að lifa fyrir sjálfan sig“ (bls. 74) og að það borgi sig ekki að sýna of mikla samúð, heimurinn bjargi sér sjálfur á endanum. Hann lifir skipulögðu lífi og lausnir við vandamálum sem kunna að koma upp eru alltaf skýrar í hans huga. Foreldrar Klöru eru af 68-kynslóðinni, gamlir hippar sem lifa í bókmenntum og stjórnmálaumræðu og eru á öndverðum meiði við Svenna í nánast öllu sem hægt er að hugsa sér. Tilvera þeirra, og þar með uppvöxtur Klöru, einkennist af hálfgerðri ringulreið, bældum tilfinningum og peningaleysi, partíum og drykkju. Sambúð Klöru og Svenna er í grunninn tilraun hennar til að losna undan áhrifum foreldranna og gera uppreisn gegn þeim gildum sem þau standa fyrir. Lífið með honum verður hins vegar innantómt og Klara liggur í stöðugu kvíðakasti yfir hörmungarfréttum utan úr heimi og vanmætti sínum til að gera eitthvað sem skiptir máli.

Fólkið í kjallaranum er kómísk á köflum þrátt fyrir, og kannski að hluta til einmitt vegna, tilvistarkreppu Klöru. Hún er haldin nánast sjúklegri ákvarðanafælni og getur ekki einu sinni ákveðið hvað á að kaupa inn, hvað þá meira. Auk þess er hún á stöðugum flótta undan veruleikanum eins og lýsir sér glögglega þegar hún skellir litla systursyninum í bað í miðju matarboði og leggst sjálf á gólfið og les upp úr vísindatímariti frekar en að taka þátt í matarboðinu. Sagan gerist á einu kvöldi sem teygir sig framundir morgun en spannar þó mun lengra tímabil í raun þar sem töluvert er flakkað fram og aftur í tíma með hugsunum og minningum Klöru. Orsakir og afleiðingar eiga hug hennar allan, en á meðan hún veltir fyrir sér hegðun foreldra sinna og foreldra þeirra og hvaða áhrif þau hafi haft á börn sín tekur hún enga ábyrgð á sínum eigin ákvörðunum og afleiðingum þeirra. Í kjallaranum hjá Barða neyðist hún hins vegar til að líta í eigin barm. Hún leggst undir felld, eða öllu heldur skítugt teppi, og gengur í gegnum eins konar hreinsun þegar hún grætur og engist um, syrgir látna vinkonu sem hún hafnaði í leit sinni að lífi fjarri uppvextinum. Klara stígur út úr kjallaranum með nýja sýn og skilning á sjálfri sér, eins og endurfædd:

Loftið ferskara en það á að sér að vera þegar hún stígur út í veröldina. Skimar í kringum sig, mjakar sér niður tröppurnar og sest á þá neðstu. Veiðir farsíma upp úr leðurtöskunni sem var órjúfanlegur hluti af henni þegar hún kepptist við að glata sjálfri sér í öngþveitinu. Þegar hún var táningur, skilningsvana á að það sem freistaði hennar var ekki öngþveiti, það var kjarkurinn að vera (bls. 289).

Hún hefur tekið ákvörðun, þá fyrstu í langan tíma. Hún ætlar að stíga út úr þægindunum hjá Svenna og mynstrinu sem hún þekkir með foreldrum sínum og skapa sér sinn eigin tilgang. Hún hefur loksins fundið kjarkinn til að vera og lesandinn getur ekki annað en vonað að það takist hjá henni.

Af hverju geta þær ekki verið meira eins og ég?

Tryggðarpantur (2006) er nokkuð frábrugðin öðrum verkum Auðar. Hér er skipt algerlega um sjónarhorn, þó að öðrum þræði sé einnig fjallað um áhrif aðstæðna og umhverfis á líf fólks og lifnaðarhætti. Sögusviðið er ekki Reykjavík eða Ísland, heldur óþekkt stórborg í óræðu landi. Þar búa annars vegar landnemar, hinir upprunalegu íbúar borgarinnar, og hins vegar innflytjendur og flóttamenn sem streyma þangað í leit að öryggi og betra lífi. Mikil húsnæðisekla ríkir í borginni og gjá hefur myndast milli fátæks aðkomufólks og landnemanna sem lifa í lúxus og vellystingum.

Aðalpersónan Gísella er af landnemaættum. Hún er rétt innan við fertugt og hefur lifað þægilegu lífi eftir að henni tæmdist arfur frá ömmu sinni, bæði peningar og stór íbúð á besta stað. Þegar hún kemst að því að peningarnir frá ömmunni eru á þrotum finnst henni skyndilega að hún þurfi að gera eitthvað merkilegt við líf sitt. Þess fyrir utan er íbúðin dýr í rekstri og Gísella vill ekki fórna lífsstílnum sem hún hefur vanið sig á. Hún ákveður, að einhverju leyti gegn sinni betri vitund, að leigja út herbergi í íbúðinni og hjálpa þar með bæði sjálfri sér og fólki sem er í neyð.

Gísella velur þrjár konur sem fá að flytja inn og virðast í fyrstu standast strangar kröfur hennar, þó að einni fylgi reyndar barn sem var ekki gert ráð fyrir í upphafi.

Konurnar eru allar fátækir innflytjendur og framkoma Gísellu við þær einkennist af yfirlæti og hroka. Hún lætur við þær eins og þær séu börn og notar ýmsar aðferðir til að reyna að hafa stjórn á þeim. Hún setur fleiri og fleiri húsreglur sem þær verða að fylgja og reglurnar verða strangari og strangari, það má helst ekkert fara fyrir þeim, þær mega ekki heyrast og varla sjást á heimilinu. Eftir því sem konurnar kynnast betur verður sambúðin æ flóknari og Gísella á í erfiðleikum með að halda uppi aga. Á endanum fer allt í háaloft og hún ákveður að hætta við allt saman og henda leigjendunum út.

Sagan er sögð frá sjónarhorni Gísellu en sú litla samkennd sem myndast með henni í upphafi, vegna söknuðar hennar eftir ömmu sinni og afskiptaleysi foreldranna, færist alfarið yfir á leigjendurna eftir því sem líður á söguna. Það má segja að vegna fjarlægðar sögumanns við Gísellu myndist ákveðin mótspyrna við hana í textanum. Upplifanir og skoðanir hennar verða augljóslega aðeins hennar túlkun á aðstæðum og ekki endilega sannleikur, en lesandinn fær þannig dýpri sýn á veruleikann og sagan fær víðari skírskotun. Við sjáum aðstæður leigjendanna og annarra innflytjenda í gegnum þrönga veruleikaskynjun Gísellu en sjáum þá líka að hennar upplifun er takmörkuð.

Speglar eru áberandi í sögunni og gegna táknrænu hlutverki, enda má segja að með henni sé brugðið upp eins konar spegilmynd af vestrænu samfélagi. Átök og togstreita milli þeirra sem koma og þeirra sem fyrir eru í borginni eru áberandi, stéttskipting og óréttlæti, gjáin milli ríkra og fátækra. Sagan fjallar þannig ekki um sjálfsleit eins og Fólkið í kjallaranum heldur er lýsing á sjálfsmynd forréttindahóps og samfélagi sem er fastmótað og ósveigjanlegt. Hún fjallar um togstreitu ólíkra heima og samfélagshópa, um þá sem hafa valdið og þá sem þurfa að lúta því til þess að mega vera til. 

Þú verður að þora að vera þú sjálf

Með Vetrarsól (2008) er aftur skipt um gír. Sagan er glæpasaga og er nokkuð óhefðbundin sem slík þar sem glæpurinn sjálfur, eða jafnvel glæpirnir, verða ekki ljósir fyrr en alveg undir lok sögunnar. Upprifjun aðalpersónunnar Sunnu á atburðum í fortíðinni leiðir nefnilega ýmislegt í ljós úr fortíð hennar sem hún hafði ekki velt fyrir sér áður eða sett í rétt samhengi.

Söguþráðurinn er spunninn úr mörgum þáttum sem spila saman á nokkuð flókinn hátt og getur verið erfitt að henda reiður á. Sunna er Reykjavíkurmær um þrítugt og líf hennar er ekki eins og hún hafði hugsað sér það. Hún starfar á bókaforlagi en vildi vera skáld sjálf, er skuldum vafin og býr með draumóramanninum Axel sem er yfirleitt með hugann í skýjunum. Þegar Axel fer í vinnuferð til Ísafjarðar og verður veðurtepptur um ófyrirsjáanlegan tíma neyðist Sunna til að taka að sér son hans, hinn 10 ára gamla Helga, sem er kominn til landsins frá Danmörku til að vera hjá pabba sínum. Á sama tíma hrannast verkefnin upp í vinnunni. Hún þarf að selja heimspekilegar barnabækur sem enginn vill lesa og halda utan um glæpasagnanámskeið sem á að vekja athygli á stjörnu forlagsins, glæpasagnahöfundi sem Sunna vill af ýmsum ástæðum helst forðast að rekast á. Þegar Sunna kemst svo að því að vinkona hennar frá námsárunum í Barcelona er horfin og skuggalegir dökkklæddir menn virðast sitja um þau Helga, ákveður hún að komast til botns í því hvað er eiginlega á seyði.

Þó að sagan hafi ákveðin einkenni glæpasögu með leit Sunnu að vinkonunni Arndísi og ýmsum dularfullum atburðum sem tengjast hvarfi hennar, er Sunna sjálf ekki dæmigerð persóna í glæpasögu. Hún er öllu heldur nokkuð tragíkómísk túlkun á stereótýpískri „ungri konu á uppleið‟. Hún er sífellt í tímaþröng, gleymir að setja í vél og er þar af leiðandi alltaf undarleg til fara, gleymir að versla í matinn og neyðist til að borða það sem hún finnur í skápunum, er alltaf að sendast fyrir alla og gera öllum til geðs. Verkefnin sem hún fær í vinnunni eru bæði skrautleg og fáránleg en Sunna gerir það sem fyrir hana er lagt, hversu niðurlægjandi sem það er.

Sunna ver töluverðum tíma þessa daga sem sagan gerist með móður sinni og Helga, bæði með þeim saman og í sitt hvoru lagi. Samveran og leitin að Arndísi vekur djúpstæða þörf hjá henni til að endurskoða líf sitt í heild og þá stefnu sem það hefur tekið. Glæpasagnanámskeiðið verður eins og leiðarvísir fyrir hana í þessari innri leit að tilgangi og merkingu, en þátttakendum á námskeiðinu er uppálagt að skrifa sína eigin glæpasögu og Sunna ákveður að fylgja þessari forskrift:

Rýnið í umhverfi, fortíð og atferli fyrirmynda, pælið í hvernig fólk stjórnar hvert öðru og skipar hvert annað í hlutverk eftir hentisemi. Hvað fólk kýs að muna úr fortíðinni og hverju það kýs að gleyma (bls. 67).

Hér er reyndar komin nokkuð nákvæm lýsing á grunninum sem mörg af verkum Auðar byggja á, áhrif fólksins í kringum okkur á líf okkar, áhrif minninganna og veruleikans sem við sköpum í kringum þær og svo raunveruleikans sem er utan þeirra.

Undir lok sögunnar verður glæpasagan ríkjandi, þar sem vinna Sunnu við að komast að því hvar vinkonan er niðurkomin og hvaða menn það eru sem elta hana skilar árangri. Sunna þarf að gera upp við sig hvernig hún tekst á við þann sannleika sem kemur í ljós en hún þarf líka að taka ákvarðanir um líf sitt og þá stefnu sem hún ætlar að taka.

Ég get sagt þér fleiri svona sögur

Ósjálfrátt, sem kom út árið 2012, er eins konar skáldævisaga höfundar. Ýmsar vísanir í bakgrunn hennar og fjölskyldusögu sýna svo ekki er um villst að sagan sækir efnivið sinn í raunveruleikann, þó að vissulega sé engin leið til að átta sig á hvað er skáldað og hvað ekki. Frásögnin einkennist af hispursleysi og húmor þegar sögumaðurinn og aðalpersónan Eyja lýsir því hvernig mamma hennar, amma og frænka hafi tekið sig saman um að koma henni í frí til Svíþjóðar þegar hún var um tvítugt. Þar átti hún að skrifa bókina sem hún var alltaf á leiðinni að skrifa og gleyma ómögulegum, miklu eldri og drykkfelldum eiginmanni. Í Svíþjóð dvelur Eyja hjá frænku sinni, skíðadrottningunni og hamhleypunni Rúnu, sem rekur bæði sumarbústaði og sumarbúðir fyrir börn. Þar gengur Eyja í gegnum ýmsar raunir, andlegar og líkamlegar, sem leiða smám saman til þess að hún fer að öðlast aftur trú á sjálfa sig og nægilegan áhuga á lífinu utan meðvirks sambands við eiginmanninn til að skrifa skáldsöguna sem bíður þess að komast á blað.

Auður notar hér margar sömu aðferðir og einkenna stíl hennar í öðrum verkum. Eyja skoðar uppvöxt sinn í gegnum minningar sínar og reynir að skilja hvað hefur mótað hana og líf hennar. Hún skoðar ekki bara sína eigin æsku heldur einnig foreldra sinna, ömmu sinnar og jafnvel langömmu og hvað hafi mótað líf þeirra og aðstæður. Hún rifjar upp það sem hún sjálf hefur upplifað af fólkinu í kringum sig, en leitar líka eftir sögum hjá móður sinni og fleirum í fjölskyldunni. Hún veltir fyrir sér framrás tímans og hlutverkum fólks í fjölskyldum og samböndum og hvernig fólkið í fortíð hennar hefur áhrif á hana sjálfa beint og óbeint. Sagan samanstendur af mörgum þráðum sem er kafað djúpt í á mjög persónulegan hátt og án þess að draga neitt undan. Hárfínn húmor blandast saman við vangaveltur um lífið, uppvöxtinn, fólkið í kringum hana, átök, sorgir og þörfina til að skrifa. Persónur í sögunni eru breyskar og mannlegar en sambönd Eyju við fólkið í kringum hana eru í fyrirrúmi. Þau eru oft á tíðum bæði erfið og flókin og Eyja dregur ekki úr sínum þætti í að valda togstreitu. Tungumálið fær að njóta sín til hins ítrasta í Ósjálfrátt, þar sem gömul orð og ný, dönskuslettur, enskuslettur og upphafið mál koma fyrir í bland, orð eins og „pinpointa‟ (137), „massívur‟ (163) og „læfkóts‟ (197) falla áreynslulaust inn í textann og gera bæði nútímann og sögumanninn að sterkri nærveru.

Sagan flakkar fram og aftur í tíma, milli nútíðar sögunnar þegar konurnar vinna að því að koma Eyju til Svíþjóðar, og upprifjunar Eyju á æskunni og oft á tíðum stormasömu fjölskyldulífi. Sagan er reyndar nánast öll upprifjun, sögumaðurinn er nefnilega Eyja sem er stödd í nútíma lesandans en meginþráður sögunnar gerist um 15 árum fyrr, í kringum aldamótin. Nútíma-Eyja gerir reglulega vart við sig utan sögunnar og þarf stundum að hemja sig í frásagnarþörfinni

Nú fer framtíðin of geyst, komin handan við aldamótin.

Það er ennþá árið níutíu og eitthvað (bls. 163).

Þetta tímaflakk kann að virka flókið en heppnast mjög vel, innskot sögumannsins trufla ekki frásögnina heldur setja hana fremur í stærra samhengi og ljá henni gildi í lífi Eyju í heild.

Sagan er samt sem áður ekki bara frásögn og upprifjun Eyju á æskunni heldur lýsir hún einnig leið hennar að skáldskapnum. Eyja setur sig í spor annarra, fylgist með, túlkar og segir frá. Hversdagsleikinn er málaður ljóslifandi og fjölbreytilegur, stundum tregafullur og átakanlegur en oft líka fyndinn og ljúfur.

Ég man okkur, þá

Eftir Ósjálfrátt þar sem söguþráðurinn er opinn og flæðandi eru töluverð viðbrigði að stíga inn í heim Stóra skjálfta (2015) sem gerist að miklu leyti inni í höfðinu á aðalpersónunni Sögu.

Saga er flogaveik og þegar sagan hefst er hún að ranka við sér eftir alvarlegt kast. Hún var útivið með ungum syni sínum þegar hún fékk flogið, sonur hennar er týndur og hún sjálf vönkuð og bjargarlaus. Foreldrar hennar og systkini eru kölluð til og taka að sér að sinna henni og sonurinn, sem fannst fljótt, er sendur til pabba síns tímabundið á meðan Saga jafnar sig. Þrátt fyrir að vera úrvinda eftir flogið áttar Saga sig á því að þetta hefur ekki verið neitt venjulegt kast og afleiðingarnar meiri og alvarlegri en hún hefur áður upplifað. Hún man mjög takmarkað eftir lífi sínu fyrir flogið og það kemur í ljós að minni hennar er ekki bara gloppótt heldur man hún ekkert sem veldur henni sársauka. Hún ákveður að halda því fyrir sig hversu alvarleg eftirköst flogsins eru, til að íþyngja ekki sínum nánustu, en setur sjálfa sig á sama tíma í mjög óþægilega stöðu þar sem hún þarf að reyna að komast í gegnum daglegt líf án þess að vekja athygli á því að hún veit ekkert hvað er að gerast. Reyni hún sjálf að rifja fortíðina upp og skilja hluti sem ættu að liggja ljóst fyrir bregst líkami hennar við með stingandi verkjum og vanlíðan.

Saga reynir, með aðstoð sinna nánustu, að koma lífi sínu á réttan kjöl en lifir í sífelldum ótta við næsta flog sem vofir stöðugt yfir og virðist aldrei langt undan. Flogaveikin er svo sterk nærvera í lífi Sögu að hún verður nánast áþreifanleg, Saga persónugerir hana og líkir henni við árásarmann sem geti hvenær sem er slegið til. Öll tilvera hennar litast af veikindunum sem trufla alla skynjun og það endurspeglast á óhugnanlegan hátt í textanum þegar hugsanir hennar leysast reglulega upp í eins konar óraunveruleika, abstrakt draumsýnir sem hún reynir að fá botn í en nær aldrei almennilega utan um. Engu að síður fer fortíðin smám saman að verða ljósari og Saga fer að muna ekki bara nýliðna atburði heldur lengra aftur í tímann, hluti sem hún var jafnvel búin að bæla niður fyrir flogið og sem hafa skipt sköpum ekki bara fyrir hana heldur fjölskyldu hennar alla á einn eða annan hátt.

Þessir atburðir í fortíð Sögu hafa mótað hana, þrátt fyrir að hún muni lítið eftir þeim. Viðhorf hennar og þær ákvarðanir sem hún tekur, hvernig hún kemur fram við aðra, hvernig samböndum hennar er háttað og hvaða hlutverk hún leikur gagnvart sínum nánustu litast öll af þessari reynslu. Þegar Saga missir minnið finnst henni eins og hún fái óvænt tækifæri til að breyta lífi sínu og til að færa hlutina í betri farveg. Hún sér fyrir sér að án þeirra slæmu minninga sem eru einhversstaðar týndar í fortíðinni geti hún fundið hamingjuna að nýju, tekið saman við eiginmanninn sem hún man ekki af hverju hún skildi við, lifað eðlilegu fjölskyldulífi bæði með manni sínum og syni og með foreldrum sínum og systkinum. Vandinn er hins vegar sá að Saga er sú eina sem man ekki neitt, fólkið í kringum hana er ekki laust undan minningunum og glímir við afleiðingar þeirra í gegnum sínar eigin minningar. 

Með minnisleysi Sögu er gerð tilraun til að skoða hvernig fortíð okkar og nútíð spila saman, hvernig við skipum fólki í kringum okkur í hlutverk og hvað við kjósum að muna, eins og var fjallað um á glæpasagnanámskeiðinu hjá Sunnu í Vetrarsól. Misræmið milli þess sem Saga man og þess sem aðrir muna sýnir þannig að ólíkar minningar af sömu atburðum geta haft mikil en ólík áhrif á líf okkar og framtíð. Óttinn við að valda eða að upplifa sársauka er sterkur drifkraftur og oft er auðveldara að leyfa vananum að ráða för en að stíga út úr honum og takast á við hluti.

Allt sem gerist skilur eftir sig spor

Eitt megineinkenni skáldskapar Auðar Jónsdóttur er hversu djúpt lesandinn fær að skyggnast inn í hugarheim aðalpersónanna. Sögurnar gerast flestar að miklu leyti í gegnum endurminningar og upprifjanir, lýsingar persóna á atburðum og upplifun þeirra á þeim. Hugsanir Klöru, Sunnu og hinna knýja sögurnar áfram í innri eða ytri leit að merkingu, tilgangi og hlutverki. Sambönd þessara persóna við fólkið í kringum þær eru líka grundvallaratriði því þau hafa sterk áhrif á þær, en það sem mótar samböndin er ekki síður mikilvægt, hvort sem það eru sambönd við foreldra, vini eða elskhuga. Upplifanir, skynjun og minningar spila saman og mynda þann efnivið sem persónurnar hafa úr að moða þegar þær reyna að fóta sig og finna sér stað. Sumar persónur ná að vinna sig í gegnum þær takmarkanir sem þeim eru settar og endurskapa sig, öðrum tekst það ekki. En hvað þarf þá til að taka völdin í eigin lífi? Niðurstaðan hlýtur að vera sú að kjarkurinn til að horfast í augu við sjálfa sig, að taka ábyrgð á gjörðum sínum og afleiðingum þeirra sé lykillinn að framtíðinni, eða með orðum Klöru: kjarkurinn að vera.

María Bjarkadóttir, 2018

Viðtöl

„Lífsstílsþátturinn Fyllt í eyðurnar: Eyðan í Auði.“
Stína 2009, 4 (1), s. 28-29.

„Mesti lífsháskinn í því sem stendur manni næst.“ 
Spássían 2012, 3. árg. (sumar), s. 21-27.

„Ég er sjaldan sammála mér mjög lengi í einu.“
Tímarit Máls og menningar 2015, 76. árg. 2. tbl., s. 15-29.

Almenn umfjöllun

Auður Aðalsteinsdóttir: „Hvorki stjórnað né vera stjórnað.“
Andvari 2016, 141. árg., s. 87-97.  

Katrín Jakobsdóttir: „Mömmur, ömmur, dætur: hugleiðing um sköpun kvenna í sögum Auðar Jónsdóttur“
Skírnir 2014, 188. árg., haust, bls. 301-22.

Um einstök verk

Fólkið í kjallaranum

Dagný Kristjánsdóttir: „Hvað er í kjallaranum?“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar, 66. árg., 4. tbl. 2005, s. 100-103.

Soffía Bjarnadóttir: „Hvað gerir mig að mér?“
Vera, 23. árg., 5. tbl. 2004, s. 51-52.

Úlfhildur Dagsdóttir: „Samúð“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Ósjálfrátt

Soffía Auður Birgisdóttir: „Hugarburður skálds“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar 2013, 74. árg., 2. tbl. bls. 134-40.

Vera Knútsdóttir: „Stúlka verður rithöfundur“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Stjórnlaus lukka

Arnaldur Máni Finnsson: „Axjóngleðiskrifari sem trúir á guð þegar hún er á bömmer: segir þetta sig ekki sjálft?“ (ritdómur)
Vera, 17. árg., 5. tbl. 1998, s. 38-39.

Sigríður Albertsdóttir: „Að slíta strengina – lífið bíður!“
Tímarit Máls og menningar, 60. árg. 3. tbl. 1990, s. 112-115

Stóri skjálfti

Már Másson Maack: „Lífið er ráðgáta“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Tryggðarpantur

Ingi Björn Guðnason: „Tryggðarpantur“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Ingólfur Gíslason: „Hatur eða heilbrigð skynsemi“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar 2007, 68. árg., 4. tbl. bls. 122-7.

Úlfhildur Dagsdóttir: „Heimilið og heimurinn“
Skírnir 2007, 181. árg., haust, bls. 517-23.

Vetrarsól

Björn Þór Vilhjálmsson: „Heimsmynd í upplausn: íslenska sakamálasagan, fjölmenningarsamfélagið og Vetrarsól eftir Auði Jónsdóttur“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar 2009, 70. árg., 4. tbl. bls. 121-38.

Úlfhildur Dagsdóttir: „Á tjá og tundri“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Greinar og viðtöl við Auði hafa einnig birst í dagblöðum, sjá t.d. Gagnasafn Morgunblaðsins

2019 – Fjöruverðlaunin: Þjáningafrelsið - óreiða hugsjóna og hagsmuna í heimi fjölmiðla (í flokki fræðirita og rita almenns eðlis)

2015 – Rithöfundasjóður Ríkisútvarpsins

2015 – Bókmenntaverðlaun starfsfólks bókaverslana: Stóri skjálfti

2012 – Fjöruverðlaunin, bókmenntaverðlaun kvenna: Ósjálfrátt

2004 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Fólkið í kjallaranum

2002 – Besta barnabókin í kosningu íslenskra bóksala: Skrýtnastur er maður sjálfur

2002 – Viðurkenning Upplýsingar; besta fræðibók fyrir börn: Skrýtnastur er maður sjálfur

Tilnefningar

2015 – Menningarverðlaun DV í bókmenntum: Stóri skjálfti

2015 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Stóri skjálfti

2013 – Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs: Ósjálfrátt

2012 – Menningarverðlaun DV í bókmenntum: Ósjálfrátt

2006 – Íslensku bókmenntaverðlaunin (fagurbókmenntir): Tryggðarpantur

2006 – Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs: Fólkið í kjallaranum

2002 – Íslensku bókmenntaverðlaunin (fræðirit): Skrýtnastur er maður sjálfur

1998 – Íslensku bókmenntaverðlaunin (fagurbókmenntir): Stjórnlaus lukka