Þórunn Jarla Valdimarsdóttir

Frá Þórunni Jörlu Valdimarsdóttur

Ég ætlaði aldrei að skrifa.

Það komu í mig þrjár hefðbundnar vísur þegar ég var krakki, eins og þessi þegar ég lék mér við Hrefnu og Láru á Táknafirði sumarið 1965. Þar passaði ég syni Urðar:

Lára skeit, uppí sveit
í skítaræsi fögru;
Lára veit, að ég leit
rasskinnina mögru.

Núna sé ég hvað þetta segir mikið um ... eitthvað í mér. Ég og rasskinnar kvenna ... ég og holdið ... ég og skíturinn .... ég og hefðin ... læt bókmenntafræði með sálfræðilegu ívafi um þetta.

Jón Helgason skáld og handritafræðingur segir í grein sem ég las nýlega að á tímum hrynjandinnar hafi fólk hneigst til þess að hafa annaðhvort góða rytmataug eða stuðlataug. Ég hef góða rytmataug. Ég veit það úr músiklífi mínu, ég elska taktbrot og er hooked á afrískum dansi. Hann felst í því að nota líkamann sem rytmískt hljóðfæri. Síðan ég byrjaði að læra það er ég farin að heyra hrynjandi íslensks kveðskapar sem hreinan rytma.

Synd að lifa ekki á rugg og rytmatímum orðkynginnar. Þar mættust músik og magía orða. Vestfirska amma mín bjó heima fyrstu tvö árin mín og hafði mig oft síðan og rytmaði mikið inn í mig. Hún rytmaði annarra orð stöðugt. Þegar Benny Goodman kom í útvarpið sagði ég, sagði hún mér: -Amma, amma, Benny Goodman! Jazzinn smó inn í rytmarullurnar hennar og gjörsigraði þær að lokum.

Ég fór í fangið á pabba syni hennar því að fangið á mömmu fylltist stöðugt af nýjum börnum. Pabbi er mikil tilfinningavera, ég finn enn hvað það var gott að vera í fanginu á honum. Öðruvísi en þegar ég skreið úr martröð uppí til mömmu, þar var miðja heimsins og himneskt logn. Pabbi kenndi mér pínulítilli að lesa og ég fann hvað hann elskaði mig þegar ég var snjöll. Það gat ég verið þó ég væri hljóðlát og róleg. Ég var horuð með vott af beinkröm þótt mamma gæfi mér lýsi, rigningasumrinu mikla var kennt um, og meira innhverf af því matarborðið var fuglabjarg. Allir geta ekki talað í einu, sumir fara inn. Þegar við pabbi fjarlægðumst líkamlega og ég hætti að fara í bað með honum, Trausta og Lilju held ég að ég hafi reynt að vera gáfuð áfram svo að pabbi elskaði mig meira. Þess vegna er ég „vitrænni“ en systur mínar sem eru klassískir tónlistarmenn og „vinna í hreinu vatni“.

Lymska og illska, sprottnar af sársauka þrífast vel í afbrýðiseminni sem fylgir því að eiga fjögur yngri systkini átta ára gamall. Pabbi lét okkur syngja bænir (en mamma bara heiðið), svo að ég reyndi að biðja úr mér illskuna. Hún var ekki mikil og ég gat ekki kvartað því að ég hafði viðurkennda stöðu sem uppáhaldsbarn ömmu og afa í föðurætt. Var með mikla þörf fyrir að láta elska mig og vernda.

Ástsýkin er rót framagirninnar. Ég sá það fljótt. Líka er hægt að skrifa til að láta hata sig, hugsa ekkert um markaðinn, skrifa bækur sem maður veit að fáir geta náð, eins og vísindaskáldsöguna mína, eða bækur sem eru fullar af sársauka með þjáningarendi. Það hef ég gert í þrígang en það er ekki praktískt. Minni peningar, meira álag. Andþjóðfélagslega sönn getur mamman ekki verið nema að því marki að það skaði ekki barnið.

Mamma skrifaði barnabók sem reykvíska amma mín las henni efnið í, Bernsku í byrjun aldar. Silja Aðalsteinsdóttir færði mér bók sína um barnabækur á sæng 1982. Hún vissi ekki að þessi kona væri mamma mín, en skrifaði um hana í þessa bók og ég las það þarna: þessi kona er fínn höfundur, hví skyldi hún ekki hafa skrifað meira? Mamma átti sjö börn, fékk krabbamein í andlitið þegar ég var í menntaskóla og dó eftir langt stríð. Talandi um sársaukann! Þarna var hann. Silja minnti mig með nýfætt barnið í fanginu á að mamma gat skrifað og ef mamma manns getur eitthvað gæti manni alveg fundist að maður gæti það.

Ég man það augnablik sem krakki þegar ég sá að ég gat skrifað. Í barnaskóla efndi kennarinn minn til ferðar í Ásgrímssafn á Bergstaðastræti og við áttum að skrifa um hana ritgerð. Það nísti mig hvað ég var skelfilega fölsk á meðan ég skrifaði, ég skrifaði meðvitað þannig að henni líkaði. „Myndirnar voru dásamlegar ...“ Púkinn í mér hló, svona vildi hún hafa það, hástemmt og væmið. Samt var neisti af sannleika í þessu, ég kann svo að hrífast. Ég fékk verðlaun, þetta var ekki samkeppni en hún fann sig knúna til að verðlauna mig með prentaðri mynd Ásgríms af björk á Húsafelli. Sektin gusaði upp aftur. Þetta heitir að vera meðvitaður um stíl.

Einu sinni kom sami kennari með tvo fína kennslufulltrúa í tíma sem gerðu tilraun. Lesinn var texti og við sátum með blað og blýant og áttum að skrifa stikkorð og endursegja efnið. Við krotuðum samviskusamlega eitthvað niður. Þá kom hræðilega pínlegt augnablik þar sem hún mændi út í bekkinn með fallega hundslegu augunum sínum ... kallað var á sjálfboðaliða. Hún leit bænaraugum á okkur og sagði með þeim, ég geri allt fyrir ykkur, geriði það nú, bjargiði mér! Enginn bauð sig fram og loftið varð þykkara og þykkara. Loksins var kvöl augnabliksins yfirsterkari en óttinn. Ég lét mig hafa það að fara upp og það gerðist sem oft síðan hefur gerst við svona aðstæður, það er mjög undarlegt, munnurinn og heilinn segja eitthvað, þó að maður sjálfur geti það ekki. Munnurinn á mér talar oft án þess að ég viti það, og hendurnar skrifa án þess að ég komi þar nærri. Svona fórnfús, að bjarga augnablikinu þó að ég þyrði það ekki og vilji ekki trana mér fram, var ég líka á leið í frumskóg Mið-Ameríku 1978. Þetta var árið sem ég var þar í myndlistarskóla. Var á leið að teikna Maya-rústir með punkta tækni. Einn úr hópnum átti að læra að sprauta okkur hin við snákabiti og enginn vildi vera gíneusvínið. Ég var skíthrædd við sprautur en þrúgur andrúmsloftsins urðu svo óbærilega höfugar að ég bauð mig fram. (Svona virkar rísandi venus-neptúnus í vog, það verður að redda stemmningunni ef hún er óbærilega pínleg.) Seinna dæmið er útúrdúr, það fyrra, að læra að skrifa punkta, hefur skipt mig öllu máli.

Góð stikkorð flytja hugsun áfram. Til dæmis þegar maður liggur í órum á nóttunni sem maður vill ekki gleyma, þá bara rís maður upp og skrifar nokkur orð sem eru lykil að órunum. Það reyndi aftur á þennan hæfileika tvö sumur í sveit þegar ég var látin muna veðurfregnir og fréttir á meðan allir voru í fjósinu. Ég var látin endursegja bæði veður og fréttir. Aðalatriðin forstås.

Það var gott að geta haldið þræðinum lengi í gáfulegum samræðum, ég var sérlega góð í því og þakka fréttamennsku minni fyrir fjósafólkið. Ég sem lét skera af mér brjóstin til að gáfaðir karlmenn nenntu frekar að skemmta mér með löngum djúpum samræðum! Drukknir kappar sem ég vildi ekki brúka til slíks áttu það til að mæna bara á barminn. Ég laug því að lýtalækninum að ég væri slæm í bakinu, eða réttara sagt hann spurði mig og ég sagði, jaaaa. (Þetta er stíleinkenni þegar ég skrifa frjálsan essaystíl, að hoppa aftur og fram. Ég nenni ekki að eyða nema einu síðdegi í þetta. Ég er löngu hætt að hafa gaman af gáfulegum samræðum.)

Í fyrsta bekk í gaggó var ég mjög hyper eftir skilnað foreldra minna, hrapaði í náminu en ruglaði þess meira. Þá byrjuðum við vinkonurnar að skrifa leikrit fyrir árshátíðina, það gekk ekki of vel, þær fóru heim en ég settist niður og kláraði það. Þetta var einþáttungurinn Sorgarsaga Eika bítils. Sigurður Karlsson leikari setti það upp. Foreldrar Eika klipptu af honum síða hárið sofandi og hann drekkti sér í vaskafati. Þetta var alveg rithöfundakomplexa-laust flipp. Leikritið á ég ekki. Ég er mjög lélegur safnari.

Í menntaskóla hrósaði Jackie Hannesson mér fyrir ritgerð. Ég leit á stúdentsprófið mitt til að sjá hvaða einkunnir væru bestar og fór þess vegna í ensku og sögu. Í enskudeildinni kenndi amerísk kona sem hrósaði mér fyrir texta. Þetta man ég, því að hrós er ást, en nafninu á henni er ég búin að gleyma! Sagan varð enskunni yfirsterkari og þar með var ég komin á kaf í skriftir. Sögunám er fínn skóli í klassískri textagerð, frumtextarnir færa manni yndislega fyrnd og falleg orð og kennararnir hakka það sundur og saman sem maður skrifar. Maður lærir að nálgast upplýsingar og verður meðvitaður um afstæði tímans og vöxt og viðgang menningar-trésins.

Þar til ég komst á cand.mag stig fannst mér ég læra meira hjá Eysteini vini mínum en í skólanum. Við bjuggum í sambýli ásamt þriðja aðila í ár minnir mig, en eftir það var ég mikið hjá honum. Hann mótaði mig og skólaði mig frá tvítugu og uppúr, samt vorum við jafnaldrar og erum enn. Hann var bara svo mörgum sinnum klárari. Ég fílaði mig aldrei sem Músu, fannst ég ekki hafa næga töfra í það hlutverk, kunni þó held ég vel að þegja og ljóma. Eysteinn er Björnsson, ekki rithöfundurinn heldur sá sem á ótrúlegan vef um Hrafnagaldur Óðins og Eddukvæðaheiminn, og annan um dróttkvæði. Hann lærði ensku, hebresku og grísku. Hinn lærisveinn Eysteins á tímabili var Hilmar Örn Hilmarsson tónskáld. Ef ég hefði ekki kynnst Eysteini og notið þess sem hann kenndi mér væri ég allt önnur manneskja, og ég vil alls ekki vera hún. Það sem hann kenndi mér hefur með dýpt að gera, ég hafði ekki mikið af henni úr heimahúsum. Og hún var ekki til sölu í sagnfræðinni. Frekar í enskudeildinni í enskum bókmenntum.

Ég er alveg einlæg í þessum texta. Það er mér vandalaust. Nú snerti ég mesta feimnismálið á mínum rithöfundarferli: Á námsárunum samdi ég lög með textum og söng og spilaði á píanó í einrúmi og loks alein inn á spólu. Af einhverjum ástæðum sem ég man ekki gaf ég Sveinbirni Blöndal sagnfræðinema spóluna. Hann fór yfir í hagfræði og er fínn maður í París. Stundum óska ég þess að ég ætti spóluna af því að ég man bara brot úr textunum og það kemur enn fyrir að ég sest við píanóið og syng, mest jass. Ég hitti Sveinbjörn nýlega en gat ekki nefnt þetta við hann, það er of embarrassing því að þetta var alltaf pukur og einkamál. Ég hef of gott vit á músik til að skammast mín ekki ... veit að þetta er frekar ómerkilegt, bæði lög og textar. Maður er menntaður sínum eigin tilfinningum til vansa, það hef ég oft fundið! Þess vegna er gott að komast nær dýrinu og upprunanum í afrískum þjóðdönsum.

Ég get ekki kallað kennarana mína mentora, nema Björn Þorsteinsson, sem fyrir undarlega tilviljun er frændi Eysteins og Guðmundar Hálfdánarsonar sem mér fannst gáfaðasti samstúdent minn í sagnfræði á cand. mag. stigi. Á þeim árum orti ég eitt ljóð, sem var það fyrsta. (Það sem rann upp úr mér óvart lítilli var næstum ekki neitt, og það sem kom með lögunum sem ég samdi var algjörlega „bara“ textar, eitthvað sem loddi við músikina.) Þetta fyrsta fullorðna meðvitaða ljóð var Ættjarðarþula, ég mundi kalla það „einlægt mockery“, púkinn í mér hló og sagði hvert hvarf þessi „genre“? Hvernig mundi maður yrkja innan þessarar „genre“ núna? Ég var í sama kamelljónsham og þegar ég skrifaði um mynd Ásmundar, ég setti mig í stellingar. Samt var bullandi einlægni og sterk skynjun í gangi, ég man tilfinninguna algerlega, sköpunarkikkið er ofboðsleg nautn, það væri gaman að sjá innrauðar myndir af taugakerfinu þegar ekta skapandi flæði er í gangi. Ég sýndi Gunnari Karlssyni ljóðið, hann sýndi Silju konu sinni, hún setti það í TMM, Eysteinn Þorvaldsson valdi það í Ljóð ungskálda, og þarna var ég, höfundur eins ljóðs komin í úrval. Ég sagði við sjálfa mig, nú, það er þá einhvers virði, og fór að punkta hjá mér ljóðskynjanir.

Það að ég skrifaði bók var alger tilviljun og óx beint út úr sagnfræðináminu. Cand.mag.-ritgerðin mín féll vel að ritröð Sögufélags, Safni til sögu Reykjavíkur. Ég var beðin um að breyta henni í bók, sem ég gerði. Vísindasjóður opnaði sig í fyrsta skipti. Þá var ég við það að verða kennari. Aldrei hef ég farið verr með vetur en í kennslufræðum við H.Í. Betra var það sem áður var að reykja hass og drekka te vetrarlangt, lesa hippalitteratúr og rýna í cosmos inni í sér og myllu guðs langar vetrarnætur.

Næst var ég beðin að skrifa ævisögu manns sem lifði á sviði Reykjavíkurbókar minnar, sem by the way er Sveitin við sundin. Ég gerði allt sem karlar sögðu mér að gera, þangað til Megas skólaði mig. BA.ritgerð mín og CM. voru báðar skrifaðar eftir uppástungu meistara minna í sagnfræði. Svo kom sætur karl og bað mig að skrifa Snorra á Húsafelli um forföður sinn, en þá var ég komin með nógu sterka sjálfsvitund til að skrifa öðruvísi bók en hefðin gerði ráð fyrir. Launasjóður rithöfunda opnaði sig í fyrsta skipti.

Næst kom Sól í Norðurmýri með Megasi. Hann togaði mig út úr heimi fræðanna yfir í frelsið. Hann var minn mentor þegar hann bjó hjá mér sumarið 1979 og aftur síðan 1990. Það er algerlega honum að þakka að ég fór að skrifa skáldskap. Ég óskaði þess oft þegar við töluðum saman í síma á morgnanna, sem við gerðum í mörg ár, að það væri upptökutæki í gangi. Öll sú snilld sem flaug út í loftið og leystist upp!

Það sem hefur gerst síðan liggur ljóst fyrir. Mótuninni var lokið haustið 1990, þegar ég er 36 ára fjögurra bóka höfundur. Ég var búin að fatta sporin og tilbúin að dansa.
Fjórtánda bókin mín er að koma út, en þrjár á ég þó bara hálfar. Ég er alls ekki dugleg, ég bara geri ekkert annað. Ég set oft öryggisnælur í staðinn fyrir að sauma, þó mér þyki ekkert leiðinlegt að sauma, af því að ég þarf að spara orkuna. Maður veit ekki hugmynd þreyttur og leiður.

Við Megas skrifuðum saman nóvellu fyrir löngu, sem er í teiknimyndastíl og segir frá hremmningum Barbie og Ken á kvennadaginn mikla þegar bærinn fylltist af kvenfólki og ástum þeirra upp frá því. Þau heita Himinhrjóður og Máney. Ég roðnaði lengi vel þegar ég las hana, en er orðin svo forhert núna að það gerist ekki lengur eða að dregið hefur úr blygðun tímans. Tveir útgefendur neituðu að gefa hana út. Mig langar að taka hana upp með Magga og pússa hana og ljúka og strjúka og gefa hana út 2003. Ég fann útgefanda sem er nógu purrkunarlaus.

Núna er endalaus vinna framundan við ævisögu Matthíasar Jochumssonar. Að henni lokinni, ef guð lofar segir Matti, bíða möguleikar á frjálsari tilraunum.

Það er fínn flótti frá raunveruleikanum að skrifa.

Það er ekkert að raunveruleikanum nema hvað hann getur verið leiðinlegur.

Ekki má gleyma sársaukanum þó hann sé ekki í manni sjálfum í löngu bili.

Hann er raunverulegastur.

Þórunn Valdimarsdóttir, 2002

Hér á Bókmenntavefnum birtast tvær yfirlitsgreinar um verk Þórunnar Valdimarsdóttur: Sú fyrir er eftir Unnar Árnason og birtist árið 2003. Sú síðari nefnist Stúlka með bækur og birtist árið 2025, höfundur hennar er Þorgeir Tryggvason.

Grein Unnars hefst hér fyrir neðan; grein Þorgeirs kemur í kjölfar hennar, en hana má líka lesa með því að smella hér.

Verk Þórunnar Valdimarsdóttur

Á skemmtilegan hátt vefur Þórunn Valdimarsdóttir sjálfa sig inn í nýjustu skáldsögu sína, Hvíta skuggann (2001). Ein aðalpersónan, Sólveig, er myndlistarmaður og dettur niður á hugmynd að listaverki, að skera út skugga sem fólk hefur varpað á snjó og selja mynd af þeim síðan hverjum skugghafa:

Menn myndu muna eftir Hljómskála-ísskugganum 2002. Hún myndi setja um hálsinn á skugganum nafnnúmer viðkomandi á skilti: Skugginn af 250854 4209. (bls. 97)

En það nafnnúmer, eða sú kennitala, tilheyrir einmitt Þórunni Valdimarsdóttur samkvæmt þjóðskrá. Að Þórunn geri sjálfa sig að hluta eigin verks, lýsir afstöðu hennar til skáldskapar síns. Hann er persónulegur og um leið heildstæður, persónan Þórunn Valdimarsdóttir er hluti af heild skáldskaparins um leið og höfundurinn Þórunn Valdimarsdóttir. Því tel ég óhætt að líta á skáldskap hennar sem heildstætt höfundarverk, eins og gert verður hér. Einnig rennur það sterkum stoðum undir það viðhorf að flestar aðalpersónur skáldagna Þórunnar eru konur, og konur segja sögurnar.

Konur og sagnfræði eru kannski þeir tveir þættir sem mest áberandi eru við fyrstu sýn á skáldverk Þórunnar, enda er hún kvenkyns sagnfræðingur. Í fyrstu skáldsögu hennar Júlíu (1992) er það rannsakandinn/tölvuforritarinn/sagnfræðingurinn Ágústa sem setur saman sögu aðalpersónanna Júlíu, Starkaðs, Emils og Lenu, sögu sem snýst mest um ástir Júlíu og Starkaðs og að lokum tortímingu þeirra í framtíðarþjóðfélagi vísindaskáldsögunnar. Skáldsagan Höfuðskepnur (1994) er skrifuð og lifuð af E., kvenkyns rithöfundi. Líf E. er jafnframt efniviður skrifa hennar sem nálgast mest dagbókar- og bréfaformið, eitt af uppáhalds rannsóknarefnum sagnfræðinga. Alveg nóg, skáldsaga frá árinu 1997, hefur einnig að geyma uppgjör aðalpersónunnar, Guðrúnar, við eigið líf í gegnum frásögn, frá átakanlegum sjónarhóli. Stúlka með fingur er söguleg skáldsaga (1999), gerist um og eftir aldamótin 1900, og er sögð af aðalpersónunni Unni. Fræðimennskan sem Þórunn hefur unnið til að koma þjóðfélagi fortíðarinnar til skila, hefur smitast yfir á Unni og hún sýnir fræðum ýmiskonar mikinn áhuga, meðan hún berst fyrir betri stöðu í karlmiðjuðu samfélagi. Hvíti skugginn (2001) brýtur líklega mest gegn ofangreindri reglu. Aðalpersónurnar eru fleiri og af báðum kynjum, listamaður, bókmenntafræðingur og læknir. Með hjálp sérstakra samtaka, Hljómskálasamtakanna, og veraldarvefsins, hins nýja skriftastól (í tvöfaldri merkingu auðvitað) leysa þau upp skilin milli fræða og viðfangsefnis, gera eigið líf að viðfangi líkt og í Höfuðskepnum.

Hér verða hin fjölmörgu sagnfræðirit Þórunnar látin liggja á milli hluta þótt sannarlega megi finna ýmislegt sameiginlegt þeim og skáldverkunum. Margir athyglisverðir þræðir í höfundarverki Þórunnar verða að vísu skyldir eftir ónefndir eða í lausu lofti, meðan aðrir fá örlitla umfjöllun.

Skynjun og hringir

Í fyrsta skáldverki sínu, ljóðabókinni Fuglar (1991), klæðir Þórunn Valdimarsdóttir þá hugsun í ljóðbúning, að skynjun mannsins sé bundin við hring, sjóndeildarhringinn. Hringur þessi breytist í sífellu:

mitt eigið land þar sem allt lætur að stjórn
leysist upp í sjóndeildarhringi („Hringurinn“)

Vitund mannsins er eins og rauður punktur á korti sem segir að maður sé „hér“: „rauði punkturinn er þar sem þú ert“, skrifar Þórunn („Í gamla kirkjugarðinum“). Þessa sýn má kenna við einstaklingshyggju, þótt ekki sé þráðbeint samband þaðan yfir í stjórnmálalega einstaklingshyggju. Sýn Þórunnar er heimspekileg og sem slík einna skyldust sjálfshyggju. Hún gerir miklar kröfur til einstaklingsins/sjálfsverunnar, því hann/hún verður sífellt að smíða utan um sig nýja og nýja heimsmynd. Auðvitað styttum við vitundarverurnar okkur oft leið með því að taka upp tilbúnar heimsmyndir utan að frá okkur, en vinnan við uppsetningu heimsmyndar á sér engu að síður stað í hverri andrá. Á þetta minnir Þórunn lesandann, í ljóðum sínum, og ekki síst í gegnum skáldsagnapersónur sínar. Hverri heimsmynd fylgja nefnilega goðsögur, mýtur, sem renna rökrænum stoðum undir heimsmyndina og réttlæta hana. Í skáldskap Þórunnar er stöðugt verið að vinna með goðsögur, nýjar jafnt sem gamlar. Goðsagan er undir stöðugri árás annarra goðsagna því sjóndeildarhringur vitundar okkar rekst sífellt á aðra slíka hringi:

lambhrútur í Suðursveit
skynugt kjöt í ull
telur sig hreyfanlegt fjall
fattar að hann er ekki vitund sjóndeildarhrings
þegar bíllinn æðir að honum („Hringurinn“)

Svona rekast hringir vitundar okkar á, þótt yfirleitt sé það ekki með jafn áþreifanlegum og líkamlegum hætti og hér.
Raunar er, í þessu samhengi, nær að tala um þrívítt rými hverrar vitundar, fremur en flatan hring. Þannig lýsir Unnur sínu rými í skáldsögunni Stúlka með fingur, um leið og hún sameinar vísindi rúmmálsfræðanna galdri:

Sit með leggina undir mér, inni í ímynduðum teningi. Hann hefur sex hliðar, teningurinn, átta horn, tólf kanta, hinn magnaði alþjóðlegi algeimslegi teningur. Ég sit inni í honum miðjum. Ef ég tel hjartað með, sem miðju míns tenings, þá eru hér sex hliðar og ég, samtals sjö, átta horn og ég, samtals níu, tólf kantar og ég, samtals þrettán. Hér er komin galdraþulan sjö, níu, þrettán! [Teningurinn] færist með mér hvert sem ég fer […] hann er mitt rými. (bls. 164)

Einstaklingshyggja/sjálfshyggja Þórunnar kemur ekki í veg fyrir að tvær vitundir geti náð saman, þótt samkvæmt henni sé það sjaldgæft, eins og segir í ljóðinu „Ást og þeir vessar“ í Fuglum: „alheimsklukkan / býr til fingraförin / gangandi klukkur með tíu vísum / engar stilltar eins […] svo sýnir hún náð tímaskekkjan mikla / tveir hljóma saman / á sama stað / sá stríði undirhljómur / verður himneskur tónskratti / og dettur áfengur dropi / úr himintunglum“. Til að vega upp á móti þeim örlögum að engar vitundir séu „stilltar eins“, setur Þórunn fram hugmyndina um fúríurnar fjórar, grísku refsinornirnar, sem í skáldsögunni Höfuðskepnum fá nýtt hlutverk (tekið upp eftir rithöfundinum Madison Smartt Bell, úr bókinni Doctor Sleep). Fúríurnar eru persónugerðar sem ljóð, trú, spákúnst og ást, og í Höfuðskepnum verða þær að fyrirsögnum, hver fyrir einn af fjórum hlutum bókarinnar. Í þessum fjórum fyrirbærum virðast vitundir geta náð saman. Fyrirsögn trúarkaflans segir: „þú ert ég / því ég er mestöll vatn / og vatn ert þú“ (bls. 75). Í skáldsögunni Júlíu, þar sem fúríurnar koma einnig fyrir, er lýst hvernig ástin tengir saman vitundir þegar Lena horfir á elskendurna Júlíu og Starkað í samförum: „Sér Júlíu og Starkað sameinast í eina skepnu þessa stund“ (bls. 67). Ljóðið (skáldskapurinn) sameinar vitundir lesanda og ljóðmælanda (skáldsins): „grænar frumur í húð / úthaf laufa / regnskógur erum við / um sólsetur vefjumst saman / í loga“ (Fuglar, bls. 30). Formgerð Höfuðskepna bendir einnig á slíkan samruna lesanda og mælanda. Í bréfaskáldsöguforminu verður lesandinn „patrónn“, viðtakandi bréfanna og ástarviðfang rithöfundarins E.

Allar fúríurnar gegna stóru hlutverki í höfundarverki Þórunnar. Ljóðið, augljóslega sem skáldskapurinn, ljóðræna Júlíu, Höfuðskepna og Alveg nóg kallast á við ljóðabókina Fugla. Ljóðið er líka frjálsust fúríanna, sú sem mestan frið hefur fengið fyrir stofnunum samfélagsins (Höfuðskepnur, bls. 20). Ástin hefur verið „lokuð inni og falin“ (Höfuðskepnur, bls. 20), og fær kannski þess vegna mesta útrás sína í skáldskap/ljóði. Ástin er a.m.k. viðfangsefni allra skáldsagna Þórunnar. Í Stúlku með fingur getur ástin sameinað vitundarrýmin og ástleysið sundrað þeim, eins og Unnur segir: „Ég bý í teningi. […] Það er ósýnilegur teningur utan um J.J. Hann vill ekki lengur inn í minn tening“ (bls. 164). Að trúin skipti hér miklu máli gæti komið spánskt fyrir augu okkar nútímamanna, en trúin er líklega mikilvægasti hlutinn í goðsögunni og þar með heimsmynd einstaklingsins/sjálfsverunnar. „Lífið er furðulegra en skáldskapur. Það er helgisaga“, skrifar Þórunn í Alveg nóg (bls. 18), og endurtekur síðan í lok Stúlku með fingur (bls. 312). Trúin kallar á fórnir og píslarvætti sem bæði koma fyrir aftur og aftur í skáldsögum Þórunnar. Þannig er dauði Júlíu (í samnefndri bók) skipulagður eftir flóknu fórnarritúali Azteka, ætluðu til að lengja líf sólarinnar. E. í Höfuðskepnum er nauðgað, einnig Unni í Stúlka með fingur en þar er nauðgunin beinlínis fórn af hennar hálfu til Guðs. Hún gerist um borð í fjárflutningaskipinu Birninum í miklu óveðri: „Það eina sem ég hugsa er að skipið hljóti að farast og heimurinn allur að ganga úr skorðum og man þá að ég hafði sagt við Guð að ég ætlaði að þola næstu hörmung ef hann bjargaði skipinu“ (bls. 257). Guðrún í Alveg nóg og Sólveig í Hvíta skugganum, líða píslarvætti, Guðrún með missi dóttur sinnar og Sólveig í eigin dauða.

Kannski er erfiðast að útskýra hvernig spákúnstin sameinar tvær vitundir. Þórunn setur þó samasemmerki milli spákúnstar og fræðimennsku í Höfuðskepnum:

ber í barmi gráðugt kvenhjarta
hún Sundfríður með gullmittið
hennar séraukagrein er að hressa
daufa fræðimenn
sem synda í Vesturbæjarlauginni
og þykjast betri
með sín spáljóð (bls. 23)

Hlutverk spákúnstarinnar gæti því verið að búa til nýja vitund, þ.e. hún sameinar gamla vitund einstaklingsins/sjálfsverunnar við nýja. Fræðimennska spilar stóra rullu í skáldskap Þórunnar. Sjálf er hún sagnfræðingur eins og áður hefur komið fram og hefur skrifað bækur og sjónvarpsþætti sem slíkur. Skáldsagnapersónur hennar eru gjarnan fræðimenn eða listamenn sem nota kúnst sína til að koma skipulagi á líf sitt. Segja má að skáldsagnapersónur Þórunnar, hver fyrir sig, tengi saman ólíkar og misgamlar vitundir sínar, og jafnvel annarra, eins og Ágústa púslar saman lífi Júlíu í Júlíu, og Sólveig reynir að samræma hjátrú og efahyggju vísindanna í Hvíta skugganum.

Menn og dýr

Það er engin tilviljun að hrútur sé í miðju þess sjóndeildarhrings sem verður fyrir árás bílsins, í ljóðinu sem vitnað er í hér ofar. Mikilvægur þáttur í höfundarverki Þórunnar er einmitt skyldleiki mannsins við önnur dýr jarðarinnar. Hér erum við í Fuglum: „flugur eru skyldar mönnum“ (bls. 40), „í rauninni erum við eins / nokkur stökk-gen milli okkar / báðar spendýr / ég kona / þú læða“ (bls. 41). Ástæðan er sú að Þórunni er mjög hugleikin þróunarkenning Charles Darwins og hvernig sú kenning kollvarpaði hugmyndum manna um sjálfa sig og Guð. Auk ofanvitnaðra ljóðlína er að finna í Fuglum ljóðið „Galapagoseyjar“, þ.e.a.s. um staðinn þar sem Darwin gerði einna mikilvægustu uppgötvanir sínar, þar sem risaskjaldbökur og sækembur eru „nú eftir milljón ár / komnar í formið sem eyjarnar heimtuðu“ (bls. 42). Í skáldsögunni Stúlka með fingur, sem gerist um og eftir aldamótin 1900, er aðalsöguhetjan (og sögumaðurinn) Unnur gagntekin af Darwin og kenningum hans: „Darwin skynjaði ótrúlega dýpt þróunarsögunnar og ég finn í því styrk að gera hans sýn að minni“ (bls. 196). Svipuð áhrif hefur Darwin á Starkað í Júlíu, sem býður til veislu sögufrægu fólki úr fortíðinni (Júlía er framtíðar/vísindaskáldsaga þar sem slíkt er hægt), þeirra á meðal Darwin: „Darwin sér í gegnum allt eins og ópíumneytandi, og miklu miklu dýpra en hinir. Sér fyrstur manna hinn raunverulega lífsgaldur sem sjá má með því að rýna í eðli lífheimsins“ (bls. 164). Þróunarkenning Darwins er því lykilgoðsaga í heimsmynd Þórunnar (ef hægt er kenna heimsmynd verka hennar við höfundinn en ekki persónur þær er hann hefur skapað), og minnir stöðugt á hve stutt við mennirnir erum í raun frá dýrunum. Þórunn skrifar oft um persónur sem dýr, eða tengir þær við dýr í líkingum og myndhverfingum. Þannig eru Emil og Starkaður kallaðir „karldýr“, þegar þeir koma til sögunnar í Júlíu (bls. 38), og Starkaður spyr Júlíu „ertu ekki dýr sjálf og vilt láta mig elska þig?“ (bls. 39) þegar þau hittast í fyrsta sinn, og vefur saman dýrsleika og ástinni. Í Stúlku með fingur er fólki og persónum víða líkt við dýr, t.d. segist Unnur vera kattleg skepna (bls. 60), og kettir koma líka fyrir í mynd Unnar af samfélaginu: „Stéttirnar sem ráða hér í landi, ráðamennirnir og þeirra lið, finnast mér sem kettir“ (bls. 128). En sú samlíking sem liggur næst þróunarkenningunni, kemur fram í samanburði Þórunnar á samfélagi manna og apa: „Mannfólkið er eins og dýr, ég sé það svo skýrt, við erum mannapar með æ betri vopn“, segir Unnur í Stúlku með fingur (bls. 94). Hámarki nær sá samanburður í Höfuðskepnum, hér er ástalíf manna og apa borið saman:

Menn eru ekki skyldastir hinum einkvænis siðprúðu gibbonöpum, því ólíkt konum eru gibbonfrúrnar alltaf graðar, svo gibbonkarlarnir þurfa ekki annað að sækja sér svölun.
Því miður erum við skyldust simpönsum. Meðal þessara frænda okkar gín hver alfaapi yfir mörgum apynjum. Simpansafrýrnar frænkur okkar hafa nefnilega í sér tunglhring, tímgunarhring eins og við. (bls. 59)

Þungamiðjan í lífi E., sögumanns og söguhetju bókarinnar, er simpansaungi sem heitir ekki neitt nema Api, því að nöfn „bera með sér svo svakalega byrði, mannlega byrði, sem er sem betur fer ekki leggjandi á apa“ (bls. 43). Þessari apalegu nafnaformúlu er svo fylgt í Höfuðskepnum með því að engin persóna heitir neitt, vitundarmiðja sögunnar er sú eina sem fær eitthvað í líkingu við nafn, og það er aðeins einn stafur, E. Í móður-barnssambandi sögumannsins/bréfaritarans E. og apans hefur þróunarsagan snúist við. Apinn er ekki lengur forfaðir mannsins eins og goðsagan um kenningu Darwins „segir“ okkur til um, heldur niðji hans, barn E. Það er heldur ekki einungis í Höfuðskepnum sem Þórunn varpar manninum af toppi þróunarpíramídans. Í þeirri skáldsögu sinni sem mest fjallar um samband móður og barna, Alveg nóg, sér Guðrún, söguhetja og sögumaður bókarinnar, dóttur sína Lísu sem „villibarn“, Lísa minnir á „björn að koma upp úr vök“ og er þessi „mikli litli hugur í vaxandi kjöthjúpi sínum“ (bls. 60). Þórunn afbyggir því stöðu mannsins enn frekar en líffræðin sjálf hefur gert. Hér höfum við líka séð gott dæmi um það hvernig goðsaga, sem áður kollvarpaði eldri goðsögum, er tekin upp og endurunnin af Þórunni.
Kannski má segja að frásagnaraðferð Þórunnar liggi í ofangreindu, að vinna nýjar goðsögur úr gömlum. Efniviðinn sækir hún jafnt úr sögu og vísindum sem trúarbrögðum og skáldskap. Kafli úr sagnfræðiriti eftir Þórunni, Snorra á Húsafelli (1989), gefur þetta til kynna:

Vísindatrúin sem kom í kjölfar upplýsingar eða skynsemisstefnunnar sýnir eins og öll mannleg fyrirbæri vafasöm einkenni ef lögð er á hana of sterk áhersla. Stakkurinn sem vísindahyggjan sníður skynjun mannsins er svo þröngur að segja má að hún kljúfi aldagamla hugmyndafræði, „orð sannleikans“, og útiloki hið óræða svið dulhyggju, táknmáls og hygmyndaflugs. (bls. 273)

Skrif Þórunnar leitast einmitt eftir að jafna þann mun er samfélagið hefur sett milli ólíkra „fræði“-tegunda, með því að vara við of sterkri áherslu á einhverja eina þeirra. Í skáldskap erum við vön að táknmáli, dulhyggju og hugmyndaflugi sé hampað á kostnað raunvísinda, félagsfræði og sagnfræði, og síðan er hlutföllunum snúið við í allri „opinberri“ umræðu. Einstaklingshyggju Þórunnar fylgir góður skammtur af efahyggju sem getur nýtt sér eitthvað úr allri orðræðu, sama hvaða sess hún hefur í samfélaginu, en gerir allt að goðsögum til að vinna úr.

Gróteska

Ef leitað er að fræðilegu hugtaki er náð getur yfir skáldskap Þórunnar, liggur líklega næst við að nefna hugtakið grótesku. Því tengdu verður dýrsleikinn og skepnuskapurinn (Jón Jakob segir við Unni í Stúlku með fingur, „mundu að við höfum hegðað okkur jafn undurvel og sakleysislega og skepnur“ (bls. 304)) að frelsistákni, táknar þá frelsið undan mannlegum boðum og bönnum. Menning er áfall eins og segir í Alveg nóg: „Þegar maður verður fyrir áfalli er best að muna að maður er dýr. Þau gera ekki of mikið úr hlutunum og jafna sig fljótt. Svo lifa þau eins vel og þau geta af því engin menning ruglar þau“ (bls. 12). Frelsið felst í því að átta sig á dýrsleika mannsins en best táknar Þórunn þetta dýrslega frelsi með fuglatáknmyndum. Flug fugla er dýrslegt en um leið handan við eðli mannsins. Fuglar er auðvitað heiti ljóðabókar Þórunnar og bendir á þátt þeirra í höfundarverkinu, en í öllum skáldverkum hennar gegna þeir mikilvægu hlutverki. Í Júlíu má sjá hvernig flug fugla kveikir hugmynd í huga sögumannsins Ágústu, og gefur þannig til kynna að hið dýrslega frelsi sé nauðsynlegt skáldskapnum, sögunni:

smáfuglarnir í garðinum mínum strengja með mynstri sínu gleðilegt tjald um hvolfið. […] Þeir sveipast burt í mynstri, tugum saman, allir sem einn og snúa svo skyndilega við […] Mynstrið sem svo margir frjálsir einstaklingar mynda saman er ótrúlegt [Þeir s]núa augum mínum við svo hugmynd rennur í ramma míns innra auga. (bls. 181)

Líta má á skáldskap Þórunnar einmitt sem mynstur frjálsra einstaklinga. Í Júlíu er allar aðalpersónurnar „ótamdar“ og „sjálfstæðar“, andstætt (framtíðar) þjóðfélagi sem þrífst á tamningu, og eru þess vegna verðugt skáldsöguefni. En persónur í öðrum skáldsögum Þórunnar eru líka að berjast gegn tamningu samfélagsins, þótt örlög þeirra séu ekki að sigra í þeirri baráttu, ef undanskilin er Unnur í Stúlku með fingur, sem brýtur sér leið til meira frelsis en konur áttu að venjast á sögutíma bókarinnar.

Gróteskan birtist í verkum Þórunnar ekki einvörðungu í þeirri stöðugu áminningu að maðurinn sé dýr. Skrif hennar eru líkamleg, í þeirri merkingu að hún fjallar hispurslaust um náttúrulegar þarfir mannsins, ástæðuna er kannski að finna í viðhorfi E. í Höfuðskepnum til skrifa: „Skriftir eru svo naktar, ég er naktari hér við tölvuna en sá litli í kjöltu mér“ (bls. 37). Og náttúrulegar afurðir mannsins leika stórt hlutverk í vitsmunalífi hans, eins og fram kemur í Stúlku með fingur þegar Unnur og Jón Jakob stela kúk undan vinnumanninum Pálma, í mjög gróteskri athöfn: „Hann er undarlegur næstu daga. Þegar kúkur hverfur bilast menn, standa upp, líta niður, ekkert, þá fyrst er dýrið skyni skroppið þegar svona iðratæming með lykt og öllu er ímyndun“ (bls. 77). Gróteskan gerir ekki aðeins manninn að dýri, hún jafnar líka muninn milli fólks, eins og sést aftur í Stúlku með fingur þegar Unnur sem hestastrákur fylgir fínum erlendum mæðgum í reiðtúr: „Dömurnar hafa gengið í hvarf og ég fer fyrir hendingu á sama stað og þær til sömu gjörða. Þessa stund sem við krjúpum í skjóli pilsanna að sinna sömu þörf hverjur allur stéttarmunur, við erum sömu tegundar“ (bls. 58).

Hinni grótesku sýn fylgir ákveðið viðhorf til dauðans sem fram kemur í verkum Þórunnar. Í gróteskunni er dauðinn hluti af stórri hringrás lífsins þar sem lífefni (leita má að heppilegra orði) er unnið og endurunnið. Skýrast birtist þetta viðhorf hjá Þórunni í Júlíu, þegar fjórar persónur gera með sér sáttmála um hvað skuli verða um líkama þeirra eftir dauðann. Júlía, Starkaður, Emil og Aleister gera bandalag á milli sín um að láta grafa sig kistulaus til að syrgjendur geti horft á jurtirnar sem líkaminn breytist í við rotnun. Í orðum Emils kemur fram trúarlegur eiginleiki þessa viðhorfs, þar sem hann sækir sér réttlætingu í heimsbókmenntirnar:

það er kannski kristið að fara í mold, en það heldur manni á sama stað. Beinum línum, kistunni og krossinum er sleppt. Samruninn er málið, viðurkenning á því að maðurinn sé einn af dýrunum en ekki haldinn stórhættulegum hræddum anda sem neitar að deyja, sem valsar um óbeislaður, píndur í víti eða lasinn af sæluleiða. Allt táknmálið, öll ferð Dantes um undirheima er raunveruleg og tilheyrir lífinu. Himnaríki er hér líka. (bls. 89)

Þetta dýrslega, gróteska viðhorf til dauðans snýr út úr því sem kalla má hefðbundna dýrkun á líkinu í menningu okkar. Annað dæmi í verkum Þórunnar er að finna í Alveg nóg, þegar það verður til þess að halda vitinu í Guðrúnu eftir dauða dóttur hennar, Lísu: „Í þessu lenda dýr og þau þola“ (bls. 133). Þar ríkir líka hispursleysi gagnvart líki Lísu, það fær sinn sess í textanum eins og hin lifandi Lísa. Dýrsleikinn fær hlutverk trúarsetningar sem sameinar himinn og helvíti á jörðinni, og allar lífverur í leiðinni.

Áherslu á hringrás lífsins fylgir áhersla á þær athafnir sem tengjast og tengja endurvinnslu og sköpun lífefnis. Hér hefur verið rætt um úrgangslosun og rotnun, en „jákvæðar“ hliðar gróteskunnar eru upptaka efnis, í áti, og sköpun þess, í kynlífi. Matur og matarást leika sitt hlutverk í verkum Þórunnar, t.d. er það kannski engin tilviljun að Guðrún í Alveg nóg er listakokkur. Hin jákvæða hliðin gróteskunnar er þó fyrirferðarmeiri í höfundarverki Þórunnar, sú sem tengist kynlífi og gjarnan er kennd við erótík. Vegna eigin blygðunarsemi vil ég þó frekar nota orðið hispursleysi um skrif Þórunnar fremur en hugtakið erótík. Þórunn er jafn hispurslaus gagnvart kynlífi eins og hún er gagnvart dauðanum og úrgangslosununni, og það skipar jafn hversdagslegan sess í textanum. En kynlífið er sjaldan langt frá ástinni, sem skiptir gróteskuna miklu máli því hún er hvatinn til nýs lífs. Til er kynlíf sem meiðir eins og nauðganirnar tvær í Höfuðskepnum og Stúlku með fingur bera með sér. En þegar kynlíf og ást fara saman, upphefja þau mörkin milli vitunda, milli vitundar og náttúru, jafnvel milli lífs og dauða á augnablikinu sem nýtt líf getur orðið til. Í Hvíta Skugganum má sjá hvernig kynlíf og fegurð fara saman í huga Sólveigar:

Auðvitað eru þetta kynlífsorg, hugsar hún þegar hún kemur út aftur og heyrir gargið í fuglunum. Mikið var hún vitlaus. Fegurðin er í kynlífinu [...] Þessi fegurð yfir Tjörninni er sprottin úr klofinu. (bls. 107)

Og úr fegurð fuglasöngs er ekki langt skref yfir í fegurð listarinnar. Kannski er öll sköpun komin frá sköpunum, slík gæti kennisetning Þórunnar a.m.k. verið!

© Unnar Árnason, 2003

Stúlka með bækur – inngangur að manndýrafræði

Þórunn Valdimarsdóttir á 21. öldinni

Einhvers konar tilfinning rís úr þessum orðum, samt. Eins og týndum og gleymdum tóntegundum. Endalausar senur í hverjum hreppi og sókn með lykt, fegurð og snertiskyni. (Stúlka með maga, 57)

Ritstörf Þórunnar Valdimarsdóttur hafa skilað einstaklega fjölskrúðugum afurðum á þeim tæpu fjörutíu árum frá því hennar fyrsta bók kom út árið 1986 þar til þessi grein birtist. 

Drjúgur hluti þeirra er afrakstur fræðistarfa, en einnig þar er fjölbreytnin í viðfangsefnum og nálgun við þau mikil, frá hefðbundnum stórmennaævisögum til hugleiðinga um íslenska fyndni með viðkomu í yfirlitsritum um allt frá búskaparháttum og leiklistarstarfsemi í Reykjavík til endurtúlkunar á gögnum um eitt frægasta sakamál Íslandssögunnar. 

Á landamærum fræða og listrænnar sköpunar eru bækur unnar upp úr fjölskyldu- og persónusögu höfundar, og felldar í form skáldsögunnar. Á þessum sömu mærum má líka segja að eigi heima tilraunir Þórunnar til að vinna úr arfi Íslendingasagna með aðferðum og hefðum norrænu glæpasögunnar. Á nokkurra ára fresti sprettur fram ljóðabók.

Í öllum þessum textum hljómar rödd Þórunnar. Svipmikil og auðþekkt, jafnvel þar sem hún bælir hana meðvitað í þágu fræðilegrar fagmennsku. í þessari grein verður höfuðáherslan lögð á skáldskapinn, en reynt að gera fræðilegri skrifum einhver skil líka, enda eru þau drjúgur hluti verkanna og mynd höfundarins skökk án þeirra. 

Tvö einkenni á ritlist Þórunnar Valdimarsdóttur munu koma aftur og aftur til sérstakrar skoðunar. Annars vegar hvernig henni er tamt að horfa á manninn sem dýrategund og túlka menningu hans og háttarlag með hliðsjón af líffræðilegum uppruna hans, nokkuð sem fá skáld og og kannski enn færri sagnfræðingar hafa jafn sterkt og greinilega í huga og Þórunn gerir. Eins hve sterkt texti Þórunnar höfðar einatt til skynfæranna – ekki síst lyktarskynsins. Þessir tveir þættir – maðurinn sem dýr, og mikilvægi skynjunarinnar – eru augljóslega nátengd og af sama meiði.

Við munum ekki fylgja strangri tímaröð í þessu yfirliti, heldur flokka ritverkin í nokkra flokka þar sem það hentar til yfirsýnar. Við hefjum skoðunina á tvíleiknum um lögreglumanninn Leó í leik og starfi á vettvangi Njálu og Laxdælu.

I

„En af hverju Hrútur, mamma? [...]

Þú veist það, elskan, pabbi var hrútur. Hrútur er flott nafn, það er í Njálu“

Árið 2007 sendi Þórunn frá sér skáldsöguna Kalt er annars blóð, þar sem hún nýtir atburði og persónur úr Njáls sögu sem efnivið í glæpasögu. Þremur árum síðar kemur Mörg eru ljónsins eyru, þar sem Laxdæla saga er tekin svipuðum, en ekki nákvæmlega sömu, tökum.
Á þessum árum er íslenska glæpasagnabylgjan að rísa. Fyrstu ensku þýðingar á bókum Arnaldar Indriðasonar koma 2004 og 2006 og Yrsu Sigurðardóttur nokkrum árum síðar. Enn var þó meira svigrúm fyrir tilbrigði við hina stíft skilgreindu nærrænu glæpasafnahefð, og óhætt er að segja að Þórunn fari sína leið með helstu einkenni skandikrimmans. 

Sumu fylgir hún samviskusamlega. Fyrir miðju morðrannsóknanna í bókunum tveimur er Leó, breyskur en snjall rannsóknarlögreglumaður í eilífum einkalífsvandræðum. Til hliðar við hann er Ragnar, vel menntaður en leiðinlegur kollegi. Í fyrri bókinni bætist síðan við Ása, verðandi rithöfundur sem blandast bæði inn í einkalíf Leós og hina Njáluinnblásnu morðfléttu.

Vitaskuld ræðst Þórunn ekki í það glórulausa verkefni að elta hverja einustu lykkju á söguþræði þessarar risavöxnu og mannmörgu sögu. Hún er fyrst og fremst með athyglina á fyrsta hluta dramans: sögu Hrúts, Unnar og Gunnhildar drottningar, og síðan hinnar heillandi og ískyggilegu Höllu, samband hennar við glæsimennið Gunnar sellóleikara og erjur við Bergljótu á efri hæðinni. Og ekki síður við þursinn Ödda, en líkið af honum finnst í miðri bók í malarnámu í Eyjafirði.

Morðið sem glæpafléttan snýst um er ákaflega ó-Íslendingasagnalegt dráp úr launsátri, skyndihugdetta í hreindýraveiði og útsmogin tilraun til að fela lík, nokkuð sem engum af morðingjum/hetjum sögualdar hefði dottið í hug. Þá á hinn veiklundaði og kókaínneytandi sellóleikari kannski ekki nema nafnið og glæsimennskuna sameiginlega með helstu hetju fornsagnanna. Að ógleymdum hrosshársstrengdum boganum.

Ýmislegt fleira í speglun fornsögunnar í nútímanum er vandlega úthugsað og snjallt, og auðvitað eitt það sem helst heillar við úrvinnslu af þessu tagi. Þar ber tvímælalaust hæst þríhyrninginn Hútur-Unnur-Gunnhildur. Sú síðastnefnda auðvitað ekki göldrótt drottning í þessum nútímalega krimmaheimi, heldur heillandi gotneskur lögfræðingur, Gunilla að nafni, sem Hrútur ræður til að hjálpa sér að ná sínum réttmæta hluta af arfi þar í landi. 

Með Hrúti og Gunillu takast ástir, sem enda með áhrínisorðum hennar. Þau felast reyndar ekki í að honum verði kynmök ógerleg vegna fyrirferðar, því mikið er er búið að gera úr því einkenni Hrúts að vera ákaflega vel vaxinn niður. Getuleysi verður hlutskipti Hrúts í samskiptum hans við Unni, sem á sinn þátt í að leiða hann í rekkju Ásu og tengja þannig heim fornsögunnar við veröld nútíma og málsrannsóknar.

Glæpasögur, og í vissum skilningi fornsögurnar líka, eru drifnar áfram af dýrslegum hvötum. Segja frá atburðum þar sem taumhald samfélags og siðmenningar brestur, hvort sem það er í eitt brjálæðisaugnablik, eða þegar einhverjum tekst að smeygja taumnum af sér varanlega. Hjá Þórunni er hvatalífið aldrei langt undan, og tengsl þess við dýpstu drifkrafta mannlífsins:

Hún finnur fyrir því hér eins og alltaf þegar hún ferðast að kynhvötin vaknar – það þreytta og ótemjanlega fyrirbæri rýkur upp […] Þegar kona er komin á aðra breiddargráðu og lengdar- er hún forrituð til að ná í ný gen inn í ætt sína eða hvað? (112)

Árið 2010 heldur Þórunn áfram að þróa þessa hugmynd um samfléttan glæpa- og fornsagna. Mörg eru ljónsins eyru byggir á örlagasögu og ástarþríhyrningi Bolla, Guðrúnar og Kjartans úr Laxdæla sögu. 

Aftur er Leó lögreglumaður fulltrúi laganna, en að þessu sinni er engin Ása. Leó er giftur maður með lítið barn, en skammlíft samband við hina fögru og frægu fjölmiðlakonu Guðrúnu sprengir hjónabandið. Áfram heldur togstreita hans við hinn menntaða og stífa kollega Ragnar, eins og vera ber í norrænum krimma.

Speglun fornsögunnar í nútímanum er vel heppnuð og snjöll. Það er til að mynda vel heppnað að láta Guðrúnu kynnast fóstbræðrunum Kjartani og Bolla í Laugardalslauginni og hafa Ólaf Pá, föður Kjartans, af pólsku bergi brotinn frekar en írsku.

Keltnesku galdrakindurnar sem granda einum af eiginmönnum Guðrúnar eru hér enskir hippakuklarar, en gengur samt vel að hafa áhrif á máttarvöldin. Fjölskylda Bolla eru kvóta- og fjármálamógúlar, og fjármálahrunið fær að spila sitt hlutverk í örlögum fólksins. Þórunni tekst jafnvel að búa til sannfærandi nútímaumgjörð um eitt eftirminnilegasta atvikið í átakasögu fóstbræðranna, þegar Kjartan „dreitir“ Bolla og Guðrúnu inni. 

En konurnar, Guðrún og sérstaklega Hrefna, eru umtalsvert virkari gerendur í atburðarás Þórunnar en þjóðveldissafmfélagið leyfði höfundi Laxdælu, sem þó er með „kvendrifnari“ Íslendingasögum.

Hér eru efnistök nokkuð önnur en í Kalt er annars blóð. Atburðarásin fer enn nær kjarna fornsögunnar, enda má segja að dauði Bolla og Kjartans, og aðdragandi þeirra atburða í Laxdæla sögu sé nær því að fullnægja þörf nútímakrimmans fyrir þétta og rökvísa fléttu. 

Þórunn dvelur fyrir vikið meira við tilfinningalíf og samskiptamynstur Bolla, Kjartans og fjölskyldna þeirra, en þó allra helst hinnar dularfullu og margslungnu Guðrúnar, en að smíða og leysa morðgátur:

Hugsa almennt og líffræðilega. Eiga góða helgi. En rétt þegar hún hefur stillt postulíni núverandi kjarnafjölskyldu sinnar upp og einsett sér að elska bara þann sem situr við stýrið veit hún ekki fyrr en nautið gengur laust og brýtur allt og bramlar. Undir niðri er þessi ótemja. [...] hugurinn getur tamið og jafnvel breytt manni, en á ögurstundu gárar hann bara djúpið. 

Ástafljótsskrímslið er í djúpinu. (215–206)

Kalt er annars blóð og Mörg eru ljónsins eyru eru tilraunir til að móta efnivið fornsagnanna í nýtt form. Annar meginhluti í höfundarverki Þórunnar er úrvinnsla hennar á fjölskyldusögu sinni, þar sem vinnubrögð sagnfræðingsins og skáldsins fléttast saman. Eina bókin sem kemur út eftir aldamót sem mætti kalla „hreinræktaða“ skáldsögu er Dagur kvennanna, samvinnuverkefni Þórunnar og Megasar, sem var reyndar skrifuð 1992 en kom út árið 2010.

Dagur kvennanna einkennist af miklu ritfjöri og orðaleikgleði, eins og sést strax á fyrstu síðu, þar sem talað er um að dagurinn sé „mannaður góðu hlutfalli bordýra og skordýra“ (7), og svo haldið áfram með skapandi leit að orðum sem vísa til kyneinkenna karla og kvenna: „gotdýr og skotdýr“, „raufdýr og skaufdýr“. Hér kemur saman hispurslaus líffræðileg sýn Þórunnar á mannlífið, og öllu myrkari afstaða Megasar, sem verður að segjast að daðrar nokkuð við einhverskonar kvenhatur í kvæðum sínum á plötunum sem koma út á þessum árum. Oft með skemmtilega tvírætt sjálfsháð í bland. Allt orkar ævinlega að minnsta kosti tvímælis í skáldskap Megasar.

Hér segir frá miklum átakadegi í Reykjavík, sjálfum kvennafrídeginum í október 1975, þar sem kvenréttindakonur halda mikinn baráttufund og nokkuð ljóst að þær ætla sér að umturna því sem rödd sögumanns í bókinni sér sem náttúrulega og eðlisbundna afstöðu karla og kvenna, og látið að því liggja að hvatirnar fyrir þeirri byltingu sé að viðkomandi konur standi höllum fæti í baráttunni um girnilegustu karlanna. 

Allt er þetta með miklum og gróteskum ólíkindum, oft fyndnum þó megiefnið sé þreytt og klisjulegt, og vel kunnugt úr andófi gegn kvenréttindabaráttu nútímans. Andstæða hinna bitru rauðsokkna eru síðan ofurkarlmennið Clint Himinhrjóður Eastwood og hin íðilfagra Máney, sem tekst að eigast og finnast þrátt fyrir andstöðu gribbnanna.

II

„Of mikil upptalning smámunanna? Nei, þetta gleður mig og er mín bók.“ (Stúlka með maga, 152)

Þó nafngiftirnar og efnið tengi „stúlkubækurnar“ þrjár sterkum böndum eru þetta nokkuð ólíkar bækur að formi og nálgun. Stúlka með fingur (1999) þeirra „skáldsögulegust“, þó þar sé stuðst við efni úr ævi ömmu og nöfnu Þórunnar (sem heitir Unnur í bókinni, annars koma persónu að mestu fram undir eigin nöfnum í þríleiknum). Stúlka með maga (2013) breiðir sig víða um ættbogann, með móður Þórunnar sem sögumann. Lokabókin, Stúlka með höfuð (2015) er síðan minningabók Þórunnar sjálfrar. Með grófri einföldun má segja að í fyrstu bókinni stýri lögmál skáldskaparins útkomunni, í miðbókinni heimildirnar en að síðustu er það minnið og sjálfsmynd höfundarins sem ræður för og útkomu.

Á ritunarárum þessa þríleiks tekur nafn höfundarins einnig stöðugum breytingum, sem mögulega má hugsa út frá ferðalagi hennar inn í sína persónulegu fortíð. Þannig er „Þórunn Valdimarsdóttir“ höfundur Stúlku með fingur en „Þórunn Erlu- og Valdimarsdóttir“ skrifar Stúlku með höfuð – móðurinni sem þar er í sögumannshlutverki gert jafnhátt undir höfði og föðurnum. Í lokabókinni, þar sem sjálfsmynd höfundarins sjálfs er viðfangsefnið hefur hún gert móðurnafnið að sínu eigin millinafni og breytt því í ljósi eigin orðsifjaskilnings og skáldlegu sýn, og heitir Þórunn Jarla Valdimarsdóttir

Í Stúlku með maga er saga Alexanders, langafa Þórunnar, og Ásdísar konu hans lengi í forgrunni, þar til þau víkja fyrir Jóni syni þeirra og konu hans, sem einnig ber Þórunnarnafnið. Sagan teygir sig þó bæði langt aftur og og fram. Hún hefst á skipsstrandi við Snæfellsnes 1881, en teygir sig fljótlega enn lengra til fortíðar og segir lítillega frá hinni ensku Úrsúlu, fimm ættliðum frá Ásdísi, og ættarfylgjunni sem hún hefur með sér, drekann sem verndar og fræðir kvenlegg þessa fólks. 

Sögunni víkur líka fram á daga Erlu, sem segir söguna, þar sem hún sökkvir sér niður í heimildir og minningar um fólkið sitt þar sem hún bíður dauða síns krabbameinsveik. Undirtitill bókarinnar ber þetta með sér, og vísar líka fram til höfundarins sjálfs: „Skáldættarsaga byggð á pappírum úr járnskápnum“. 

Sumardvalir Erlu á Gilsbakka í Hvítársíðu fá líka mikið pláss, eru í raun þriðji meginstraumurinn ásamt með sögu Alexanders og Ásdísar og seinna Jóns og Þórunnar. Sveitalífið heillar, stúlkurnar á bænum verða trúnaðarvinkonur og mikið er skrifað fram og til baka um fatnað og böll. 

Eins og í sagnfræðilegum ritum sínum er Þórunn áberandi örlát á að deila efni heimilda sinna, jafnvel þegar þær fleyta engri persónulegri sögu áfram og stöðvi hana jafnvel alveg:

Afi, ég er hjá þér í kaupstað.

Hann kaupir sér lérefti til að láta sauma á sig skyrtu. Greiðir Jóni fóstra sínum 1.50 kr. í skuld. Kaupir pappír og penna fyrir 0.14 kr.. Beisliskeðju á 35 aura og 1000 stifti (litla nagla, smásaum) á 12 aura og járn fyrir 0.55 kr. TIl góða á hann 4.05 kr. Mikið er hægt að lesa úr einum reikningi! (116)

Þórunn er auðvitað meðvituð um þennan frásagnarmáta sinn, og afstöðu til efnisins:
 

Of mikil upptalning smámunanna? Nei, þetta gleður mig og er mín bók. (152)

Æ, hvað er ég að telja upp öll þessi nöfn og stika árin svo nákvæmlega. Jú, þetta heillar mig. (196)

Og vissulega á þessi heimildabundna smásmygli sinn þátt í að endurskapa fortíðina og hinn fjarlæga heim sem þetta fólk lifir í, um það bil þegar fjötrar bændasamfélagsins eru að slakna og hæfileikaríkt og kraftmikið fólk getur brotist til efna af eigin rammleik. 

Þegar sögunni víkur að Jóni og Þórunni, foreldrum sögukonunnar og afa og ömmu höfundar, breytist nálgunin í takt við heimildirnar. Minna fer fyrir bókhaldi og búðarreikningum en bréf taka við burðarhlutverkinu. Þar er líka mest sláandi efnið: þegar Þórunn uppgötvar að hún þjáist af sárasótt, sem Jón hafði smitað hana af, og veikist síðan sjálfur sem setur tækninám hans í Kaupmannahöfn í mikið uppnám.

Einn sterkasti kafli bókarinnar, og jafnframt einn sá sem ber sterkast svipmót hefðbundinnar skáldsögu, er heimsókn Þórunnar til Ásdísar tengdamóður sinnar, þar sem sú gamla kynnir hana fyrir drekanum, ættarfylgjunni, og útlistar fyrir henni eðli hans og krafta. Hvernig hann  verndar og gefur þeirri sem hann er nákomnastur í hverjum ættlið innsýn í framtíðina. Þó er sú innsýn ekki þannig að hægt sé að stýra eftir henni framhjá öllum skerjum, eins og skýrt kemur fram í lífi og sjúkdómi Þórunnar og Jóns:

Jamm, nornirnar og vefurinn. Þær ráða undirstöðunnni og mynstrinu að hluta. Við getum ekki afstýrt því sem á að gerast, bara stýrt skyttunni. Við ráðum … litnum á vefnum og gæfan felst aðallega í litnum. (300)

Drekinn kemur síðan á einum stað við sögu í næstu bók í ættarsögubálki Þórunnar, þegar hún telur hann leiða saman leiðir hennar og kærastans, bandaríkjamannsins Jim Evans. „Ég er á því að drekinn hafi leitt mig til hans“ (Stúlka með höfuð 222).

í Stúlku með höfuð hefur Þórunn allt annan aðgang að söguefni sínu en í fyrri ættarsögubókunum, bæði hvað varðar magn og eðli. Hennar eigin minningar, hennar skilningur á sjálfri sér og samferðafólki sínu, bætast við bréf og önnur skrif. Vinir og ættingjar eru jafnframt innan seilingar til að svara spurningum, veita aðgang að sínum minningum og afstöðu ef skáldið kærir sig um. Hér er enginn „járnskápur“ í undirtitlinum, heldur er hann einfaldlega „sjálfsævisaga“, orð sem íslenskir rithöfundar hafa nánast aflagt eftir að Guðbergur Bergsson kynnti „skáldævisöguna“ til sögunnar árið 1998.

Þórunn er vel meðvituð um hverskonar heimildir hún vinnur með í þessari bók:

Lífið er skynheimur sem þéttist með aldrinum. Að hugleiða líf sitt er eins og horfa upp í himininn. Stjörnurnar eru það sem maður man, restin myrkur fullt af andefniu … sem þó er af því að það var. Gömul bréf og myndir láta mann muna örlítið  meira, eru eins og stjörnukíkir sem beina má í himininn sem maður er.“ (9–10)

Þórunn fer nokkuð línulega yfir lífshlaup sitt í Stúlku með höfuð. Á bernskuskeiði, og öðru hvoru í endurliti í gegnum alla bókina, er athyglin þó nokkuð á tvíbenta afstöðu til föðurins, sem yfirgaf fjölskylduna fyrir yngri konu og var auk þess strangur og aðhaldssamur uppalandi. En á sama tíma sjarmör og glæsilegt karlmenni. Staða Þórunnar í systkynahópnum er líka mikið til umfjöllunar, og sterkt samband hennar við þær systur sem næst henni standa í aldri.

Upptalningaþörfin fylgir Þórunni úr grúskinu í járnskáp langafa síns inn í eigin fortíð. Hér er innkaupalisti frá því að hún var kornung ráðskona í sveit:

Ég panta frá kaupfélaginu á Rauðalæk, 4 pk af grænsápu, stóran brúsa af Hreinoli, 1. kg kaffi, 1 pakka af kakói, 2 kg af smjörlíki, 4 poka af kúafóðurblöndu. (171)

Þegar skólagangan hefst víkkar sagan út og lýsingar á vinahóp, tilraunum með sambúðarform og vímuefni gefinn gott rými. Mannlýsingarnar eru hlýlegar en oft skarpar og Þórunn er ákaflega hispurslaus þegar hún ræðir neyslu og ekki síður vaknandi kynhvöt og útrás hennar. Alltaf er stutt í líffræði- og þróunarsögulegar skýringar á því sem hendir hana og fólkið í kringum hana:

Ungkvendi stunda útlits- og valdamælingu sín á milli. Undir liggur líffræðileg staðreynd þróunarsögunnar, þar sem aðeins fjórðungur karlspendýra kemst í kvendýrin. Barátta kvenna um 25% karla er pínleg staðreynd með miklum hársveiflum og pjatti. (178–79)

Bókinni lýkur þar sem Þórunn hefur haslað sér völl sem rithöfundur með vinnu sinni við Safn til sögu Reykjavíkur og Snorra á Húsafelli. Lukkuleg og hamingjusamlega gift ung móðir.

Þorum að vera hamingjusöm.
Það er enginn vandi.

(317)

Lítið kver sem Þórunn sendi frá sér 2023 er rökrétt að minnast á í samhengi við Stúlku með höfuð. Í Lítilli bók um stóra hluti gerir hún skýra og gagnorða grein fyrir heimssýn sinni, reynslulærdómi lífsins í bland við fróðleiksmola úr heimi fræða og vísinda. Maðurinn er andlegt dýr og þá má aldrei missa sjónar á því að „dýr“ er réttara orð en t.d. „vera“. Einungis þannig getum við horfst vægðarlaust í augu við grimmd okkar, skammsýni og græðgi.

Kjarkur er líkamlegur. Taugakerfi líkama sem fer vel með sig lætur góð boðefni flæða. Verum alltaf ástfangin af því að elska, það gefur oxytocin = kjark. Verum alltaf tilbúin að stökkva og slökkva. Það lærðum við ekki hjá skátunum. (83)

III

Hef alltaf hoppað 
út í þá Signu
sem lífið er

(Ljóshöfuð, Villimaður í París 79)

Frá aldamótum hefur Þórunn sent frá sér þrjár ljóðabækur. Loftnet klóra himin (2008), Villimaður í París (2018) og Fagurboðar (2024). Áður hafði komið út ein bók með kveðskap, Fuglar (1991). Þó fyrirferð ljóðlistarinnar í höfundarverkinu sé ekki meiri en þetta þá er sterk ljóðræn taug í öllum textum Þórunnar. Sterkur hrynjandi brýst iðulega fram í lausamálsskrifunum, rím jafnvel. Hugsunin er oftast skáldleg líka, hugrenningatengsl og óvæntar tengingar eru látnar flakka, jafnvel í fræðilegustu textum. 

Síðast en ekki síst á afstaða Þórunnar til tungumálsins auðvelda samleið með nútímakveðskap. Næmni fyrir, og áhugi á hljómi orðanna, ásamt með vangaveltum um aukamerkingar og orðsifjar, sem oft bera með sér að vera að minnsta kosti að hluta til heimatilbúnar, Ekki síður skapandi en fræðilegar:

á fimmtu öld
sansar heilög Geneviève (Kann-víf)
Parísarbúa

(... opnaðu mér portið, Villimaður í París, 39)

tussa er komið af tös = -teuse
kvenendingu sem sést til dæmis
í chanteuse og danseuse

pussa af push á ensku
og pousser á frönsku

Já, þvoum útskitin eðalorð

himnagatið holan mín

(Þvottur orða, Villimaður í París, 50)

Að fokka er að gaufa
eða losa sig við
segir orðabók Árna Bö.

(Voðaskotið á Flateyri, Fagurboðar 10)

Loftnet klóra himinn er vegleg ljóðabók, 158 blaðsíður. Hún skiptist í sjö hluta, nokkurnvegin eftir viðfangsefnum: Hversdagslíf, Dauði, Kosmos og slíkir draumar, Tíðindaleysi, Af týpum, Ást og Konur og önnur dýr. Auk þess er í henni inngangsljóðið Minnist í leiðinni, þar sem Þórunn yrkir til vinkvenna sinna sem hafa fallið frá.

Hverfulleikinn er mikilvægur þáttur í Loftnet klóra himinn. Eitt af meginstefjunum bókarinnar er aldurinn, sem færist yfir og færir breytingar, óæskilegar en líka spennandi. Þar er hinn lífeðlisfræðilega þenkjandi höfundur á heimavelli:

Þetta síðara gelgjuskeið
er mun yfirvegaðra en hitt

[...]

Þær finna eins og ég
sjálfstraust testósterónsins
sem var falið undir eggjahormónunum
skilja loks karl/kvenlega
og bjóða tilverunni byrgin.

(1. maí 2003, 39–40)

Mjúkir bananar með ellibletti
minna á þroska manneskjunnar,
meiri munúð með aldrinum,
sætleikinn kemur seint,
veslings grænt ungviðiðið,
þó sístinnt sé,
með fullri virðingu fyrir því.
Bernskt bragð banana – oj bjakk!

(L’amour dans le jardin, 133)

Form ljóðanna er oftast mjög lausbundið að nútímahætti. Þó bregður fyrir háttbundinni hrynjandi, og jafnvel rími. Nokkuð sem Þórunn beitir líka stundum í lausamálstextum sínum:

Við
sem vængjumst 007
afstýrum með nafla afli
glæpum svartholanna
og vondu halastjarnanna
vitandi að næsti kafli
í þessu tafli
er hundsúrt undið hversdagshrafl
í þorra skafli.

(22. desember 007, 53)

Vorið 2013 dvöldu Þórunn og eiginmaður hennar, Eggert Þór Bernharðsson sagnfræðingur, í Kjarvalsstofu í París við ritstörf. Á gamlársdag árið eftir féll Eggert frá, fyrir aldur fram. Villimaður í París inniheldur ljóð Þórunnar um daga þeirra í borginni, prýdd ljósmyndum Eggerts og teikningum Þórunnar í bland við textana.

Hér teflir Þórunn saman persónulegum hugleiðingum og lýsingum á því sem fyrir augu ber, því hversdagslega og hinu sem stillt hefur verið upp til sýnis í menningar- og söguborginni. Einnig hér skiptast á ljóð í „hefðbundnu“ formi nútímaljóðsins, en orðkerinn Þórunn gerir líka skemmtilegar tilraunir með bundið mál að eldri hætti, rímað en ekki síður ljóðstafabundið í reglulegum hrynjandi:

líkami er meira en leigubíll höfuðs
lostavítt mitti blóðvanar annes
kaffilit augu gneistandi gul
keisaravilji hoppar hæst
fjarvist yddar lyst og losta

(Hámörkun, 51)

Í nýjustu ljóðabók sinni, Fagurboðum (2024) heldur rímgleðin áfram og færist heldur í aukana. Af þrjátíu og fimm ljóðum bókarinnar bregður rími fyrir í þrettán þeirra, og í flestum þeirra er það í lykilhlutverki. Hér er jafnvel að finna kvæði sem trúlega eiga sér nafn og númer í háttatölum rímnasérfræðinganna:

Svei! ei langa! svanga fang!
Símtal það er faðmur,
Reyn ei mang við rangan drang!
Róar eigin baðmur.

(Kóf og kofaveiki rím, 14)

Hér er ort um ástina, söknuðinn, heimsmyndina alla, oft á líkamlegan og erótískan hátt:

Farðu um mig höndum
græðari minn.
Velkominn í mitt
hryllingsblóm,
meyjasómi

(Um mann og man, 22)

Ljóð Þórunnar standa ævinlega kyrfilega rótföst í skilningi hennar á mannlífinu og sjálfri sér. Dýrslegt og dýrlegt eðli mannsins er til skoðunar og horft ótta- og glýjulaust í augu við náttúruna í okkur, stundum með fínlegu sjálfsháði en alltaf í fúlustu alvöru undir. 

IV

Hafi ég minnt lesanda á að varast sögusagnir og söguburð allan, í lifandi lífi sem á bókum, er tilganginum náð. Umgöngumst sannleikann varlega. Munum hvað okkur hættir til að skekkja hann og dæma að ósekju og hleypa óskhyggju á beit.

(Bærinn brennur, 324)

Á því tímabili sem hér er undir hefur Þórunn sent frá sér sjö bækur þar sem segja má að sagnfræðingurinn sé í aðalhlutverki. Það eru jafnmargir titlar sem flokka má sem skáldskap, þó þarna verði alltaf að gera ráð fyrir umtalsverðu sniðmengi.

Tvær þessara bóka eru veglegar og næsta hefðbundnar ævisögur stórmenna fyrri tíðar: Upp á sigurhæðir – ævisaga Matthíasar Jochumssonar (2006) og Skúli fógeti, faðir Reykjavíkur – saga frá átjándu öld (2018). Þriðja ævisagan er síðan samtalsbókin Með sumt á hreinu (2011), þar sem tónlistarmaðurinn Jakob Frímann Magnússon lítur um öxl með hjálp Þórunnar. 

Bærinn brennur. Síðasta aftakan á Íslandi (2021) er kannski „hreinræktaðasta“ sagnfræðirit Þórunnar á þessu tímabili, endurskoðun á heimildum um morðin á Illugastöðum 1828, rannsókn þeirra, um réttarhöldin og aftöku Agnesar Magnúsdóttur og Friðriks Sigurðssonar 1830.

Tímabilið hefst og því lýkur með tveimur óvenjulegum bækur sem báðar byggjast á einfaldri og skýrri grunnhugmynd til að greina viðfangangsefnið á nýstárlegan hátt.

Í Horfnum heimi: Árið 1900 í nærmynd (2002) beinir Þórunn augum sínum að þessu eina ári eins og það birtist í sjö íslenskum landsmálablöðum. Austra og Bjarka, sem gefin eru út á Seyðisfirði, Akureyrarblaðinu Stefni, og fjórum höfuðstaðarblöðum: Fjallkonunni, Ísafold, Þjóðólfi og Þjóðviljanum. 

Þórunn gerir grein fyrir ólíkri pólitískri línu blaðanna, en víglínur þessara ára snerust aðallega um hvort áherslan ætti að vera á einarða sjálfstæðisbaráttu eða innlenda uppbyggingu. Hún segir einnig lítillega frá ritstjórunum sjö: Skafta Jósefssyni, Þorsteini Erlingssyni, Hannesi Þorsteinssyni, Skúla Thoroddsen, Valdimar Ásmyndssyni og tveimur sem bera nafnið Björn Jónsson. Hún rekur áskoranir í dreifingar- og fréttaöflunarmálum og á köflum hatrammar innbyrðis deilur í þessum litla fjölmiðlaheimi.

Aðallega fer hún þó yfir sjálft efni blaðanna og dregur með því bæði upp mynd af aldarfari innnanlands og utan og afstöðu hinnar íslensku „skrifandi stéttar“ til þess sem gerist. Efnisskipan bókarinnar gefur góða hugmynd um innihaldið: 

• Háski á sjó og landi (m.a. um landhelgisdeilur, skipsströnd, sjávarháska og minningargreinar)
• „Guð hjálpar þeim sem hjálpast að“ (m.a. um sjúkdóma og læknavísindi, samhjálp og bindindismál)
• Kyrrstaða og framfarir (m.a. um stjórnmál og lagaþrætur)
• Heimsmál sem hræra landann (m.a. um nýlendumál í tengslum við sjálfsmynd Íslendinga,
• Búastríðið og Boxauppreisnina og allskyns sérkennilegar og gleymdar erlendar smáfréttir sem rötuðu í íslensku blöðin.

Útkoman er fremur snjöll svipmynd af aldarfari og viðhorfum sem speglast í heimssýn og viðhorfum höfundarins, sem velur hvað er áhugavert efni í bókina, og þarf auk þess iðulega að útskýra fyrir nútímalesendum hvað málið snýst um. Þannig er ekki lengur hægt að treysta því að lesendur í dag þekki orsakir og framvindu Búastríðsins í Suður-Afríku eða hverjir börðust í Boxarauppreisninni í Kína.

Nýjasta bók Þórunnar þegar þetta er ritað, ásamt ljóðabókinni Fagurboðum, er annað „konseptverk“ af sagnfræðilegum toga. Í Spegli íslenskrar fyndni (2024) fer Þórunn í gegn um frægt ritverk Gunnars Sigurðssonar frá Selalæk, Íslenska fyndni, sem kom út í tuttugu og fimm heftum á árunum 1933 til 1961. 

Þórunn fer kerfisbundið í gegnum fyrstu þrjár bækurnar og flokkar skrítlurnar út frá efni og hvað hún telur að sé við þær sem var ætlað að vekja hlátur á sinni tíð, en hefur í langflestum tilfellum hætt að ná þeim áhrifum.

Flokkunin er nokkuð flókin, greinist í „Tegundir kímni“ (bls. 25–90), „Frásagnartækni“ (91–106) og síðan í efnisflokkana „Áfengi“, „Dýr“, „Karlar/Strákar“, „Konur“, „Kristni“, „Kynlíf“, „Listir“ og „Samfélagið“. (107–168).

Umsagnir og greiningar Þórunnar á einstökum skopsögum leiðir síðan eitt og annað í ljós um það samfélag sem þær spretta úr og var ætlað að skemmta. Grín þarf alltaf að vera í samtali við viðtekin viðhorf og því ýmislegt hægt að álykta um tíðaranda út frá því sem hefur þótt ómaksins vert að prenta til að gleðja lesendur. Það hefur til dæmis greinilega þótt gaman þegar lægra settu fólki tókst að hafa betur í sennu við þá sem ofar stóðu í virðingarröðinni. 

Á sama tíma er fáviska alltaf fyndin, hvort sem hún birtist hjá börnum, ómenntuðum fullorðum eða hinum lærðu og voldugu:

Nóg var af kjánum í Latínuskólanum, það fannst skrílnum gott flissefni.

„Helgi kennari var að prófa Emil í náttúrufræði. „Hvaða fiskar eru það, sem við Íslendingar höfum helst til matar?“ spyr Helgi Emil. „Þorskur, ýsa og silungur.“ segir Emil. „Rétt,“ segir Helgi kennari, „og meira?“ „Já, og plokkfiskur,“ bætti Emil við.

Þessi fimmaurabrandari sýnir hve vöggur varð litlu feginn. Gætu börn enn sagt svona brandara og flissað. (54) 

Hvort sem lesnar eru fræðibækur Þórunnar, skáldskapur eða úrvinnsla úr eigin minningum og ættarsögu birtist alltaf höfundur með sterka persónulega rödd, stíl og afstöðu. Samspil sagnfræðilegrar menntunar og skáldlegs innblásturs skilar ævinlega einhverju einstöku, óvæntu og spennandi. Öll hennar verk eru liður í rannsókn á hinum merkilega nakta apa og hvernig eðli hans og umhverfi stýrir og mótar bjástur hans til góðs og ills. Til þessarar rannsóknar þarf að grípa til allra tiltækra verkfæra, frá strangvísindalegri heimildarýni til frjáls hugflæðis ljóðlistarinnar. 

Aðeins þannig er nokkur von um innsæi sem byggja má á.

Þorgeir Tryggvason, Júní 2025

Almenn umfjöllun

Ingibjörg Sólrún Gísladóttir: „Gen kvenna þurfa að jafna sig. Rætt við Þórunni Valdimarsdóttur sagnfræðing.“
Vera, 8. árg., 6. tbl. 1989, s. 20-22.

Sigfús Bjartmarsson: „Viðtal við Þórunni Valdimarsdóttur sagnfræðing.“
Teningur 1991 (7), s. 2-5.

Um einstök verk

Af halamiðum á Hagatorg

Helgi Skúli Kjartansson: „Af halamiðum á Hagatorg“
Skírnir 1987 (vor), s. 168-171.

Alveg nóg

Dagný Kristjánsdóttir: „Du er hvad du gör / You are what you do“
Um bók Þórunnar og nokkrar aðrar bækur eftir íslenskar skáldkonur. Í Nordisk litteratur, 1998, s. 70-71.

Sólveig Jónasdóttir: „Miklu meira en alveg nóg.“
Vera, 16. árg., 6. tbl. 1997, s. 55.

Súsanna Svavarsdóttir: „Í frosnum draumi.“
Tímarit Máls og menningar, 59. árg., 2. tbl. 1998, s. 157-160.

Horfinn heimur

Erla Hulda Halldórsdóttir: „Horfinn heimur.“
Saga, 41. árg., 1. tbl. 2003, s. 234-237.

Höfuðskepnur

Marín Guðrún Hrafnsdóttir: „Höfuðskepnur“
Vera, 13. árg., 6. tbl. 1994, s. 27.

Júlía

Þórunn Sveinbjarnardóttir: „Júlía“
Vera, 11. árg., 6. tbl. 1992, s. 34.

Kalt er annars blóð

Heimir Pálsson: „Grein um sögu um glæp“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar 2008, 69. árg., 3. tbl. bls. 128-34.

Úlfhildur Dagsdóttir: „Höggva hagg huggum hoggið“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Leikfélag Reykjavíkur. Aldarsaga

Jón Viðar Jónsson: „Af óskrifaðri leiklistarsögu“
Andvari 1998, s. 129-157.

Kristján Jóhann Jónsson: „Saga í sviðsljósi.“
Ný saga 1998, 10, s. 71-80.

Mörg eru ljónsins eyru

Ásdís Guðrún Sigmundsdóttir: „Flutningur Laxdælu til nútímans“ (ritdómur)
Spássían 2010, 1. árg., vetur, bls. 12.

Úlfhildur Dagsdóttir: „Eiginmaður deyr“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Sól í Norðurmýri

Ragnheiður Kristjánsdóttir: „Sól í Norðurmýri“
Vera, 10. árg., 1. tbl. 1991, s. 34.

Snorri á Húsafelli

Kristín Ástgeirsdóttir: „Snorri frá Húsafelli. Saga frá 18. öld“
Vera, 9. árg., 3. tbl. 1990, s. 36.

Loftur Guttormsson: „Snorri á Húsafelli. Saga frá 18. öld“
Saga, 28. árg. 1990, s. 244-254.

Már Jónsson: „Spuni og saga“
Tímarit Máls og menningar, 51. árg., 3. tbl. 1990, s. 103-110.

Sigríður Th. Erlendsdóttir: „Snorri á Húsafelli“
19. júní, 40. árg. 1990, s. 64-65.

Stúlka með fingur

Sigfríður Gunnlaugsdóttir: „Lögmál og líkami.“
Vera, 18. árg., 6. tbl. 1999, s. 58.

Preben Meulengracht Sörensen: „Færösk familiekronike, islandsk kærlighedshistorie og hjemstavnsparodi / A family chronicle from the Faroes, a love story from Iceland and an Icelandic parody on regional literature.“ (Um bók Steinunnar og 2 aðrar bækur). Í Nordisk litteratur 2001, s. 42-46.

Stúlka með maga

Kormákur Bragason: „Bókmenntaspjall: Kormákur Bragason fjallar um bækur“ (ritdómar)
Stína 2014, 9. árg., 1. tbl. bls. 162-7.

Soffía Auður Birgisdóttir: „Í leik með víddir og veruleika“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar 2014, 75. árg., 4. tbl. bls. 136-40.

Sveitin við Sundin

Guðmundur Jónsson: „Daglegt brauð Reykvíkinga“
19. júní, 37. árg. 1987, s. 37.

Guðrún Ólafsdóttir: „Sveitin við sundin“
Vera, 5. árg., 6. tbl. 1986, s. 36-37.

Magnús Guðmundsson: „Sveitin við sundin: búskapur í Reykjavík 1870-1950“
Saga, 25. árg. 1987, s. 219-223.

Upp á sigurhæðir

Ásdís Káradóttir: „Á brattann til stjarnanna“ (ritdómur)
Stjórnmál og stjórnsýsla 2006, 2. árg., 2. tbl.

Erla Huld Halldórsdóttir: „Upp á Sigurhæðir: saga Matthíasar Jochumssonar“ (ritdómur)
Saga 2007, 45. árg., 1. tbl. bls. 214-9.

Guðmundur Magnússon: „Skáldið á Sigurhæðum“
Þjóðmál 2006, 2. árg., 4. tbl. bls. 90-2.

Heimir Pálsson: „Tungviktare i litteraturhistorien: en kronika“
Scripta Islandica 2007, 57. tbl. bls. 123-47.

Hjalti Hugason: „Að endurskapa einstakling: um ævisagnaritun með sérstakri hliðsjón af sögu Matthíasar Jochumssonar“
Andvari 2007, 132. tbl. bls. 99-113.

Kristján Jóhann Jónsson: „Í kúskinnsskó, eð háan silkihatt“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar 2007, 68. árg., 4. tbl. bls. 

Greinar um verk Þórunnar og viðtöl við hana hafa einnig birst í dagblöðum, sjá t.d. Gagnasafn Morgunblaðsins.

2013 – Fjöruverðlaunin, bókmenntaverðlaun kvenna: Stúlka með maga – skáldættarsaga byggð á pappírum úr járnskápnum

2011 – Rauða hrafnsfjöðrin: Dagur kvennanna – ástarsaga (ásamt Megasi)

2008 – Rithöfundasjóður Ríkisútvarpsins

2006 – Viðurkenning Upplýsingar, félags bókasafns- og upplýsingafræða: Upp á Sigurhæðir. Saga Matthíasar Jochumssonar (sem besta frumsamda fræðibók ársins)

2000 – Menningarverðlaun DV í bókmenntum: Stúlka með fingur

1992 – Fyrstu verðlaun í örverka samkeppni Bjarts og Emilíu: Örsögur í Bjarti og frú Emilíu 1, 1992

Tilnefningar

2013 – Menningarverðlaun DV í bókmenntum: Stúlka með maga

2010 – Íslensku bókmenntaverðlaunin (fagurbókmenntir): Mörg eru ljónsins eyru

2007 – Íslensku bókmenntaverðlaunin (fagurbókmenntir): Kalt er annars blóð

2006 – Íslensku bókmenntaverðlaunin (fræðibækur): Upp á Sigurhæðir. Saga Matthíasar Jochumssonar

2007 – Heiðursverðlaun Hagþenkis: Upp á Sigurhæðir. Saga Matthíasar Jochumssonar

2001 – Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs: Stúlka með fingur

2000 – Íslensku bókmenntaverðlaunin (fræðibækur): Kristni á Íslandi (sem einn höfunda í 4 binda verki)

1989 – Íslensku bókmenntaverðlaunin (fræðibækur): Snorri á Húsafelli

1997 – Menningarverðlaun DV í bókmenntum: Alveg nóg