Bubbi Morthens

„Aldrei fór ég suður“
Um rithöfundinn Bubba Morthens

„Ég er þjóðskáld. Ekki vegna þess að allir dýrki mig heldur vegna þess að allir hafa skoðun á mér.

[...]

Ertu fjall?

Já, ég er fjall. Þegar fólk fattar það verður það oft fúlt. Maður sem hefur Esjuna fyrir utan gluggann sinn allan daginn hættir að pæla í henni. Þar til einhver bendir honum á hana og lítur upp. Ég er búinn að vera að svo lengi að stundum tekur fólk ekki eftir mér.“[1]

Á öðrum stað á þessari síðu skrifaði ég einmitt að Bubbi Morthens væri fjall í íslensku menningarlandslagi; fastur punktur í bakgrunni samfélagslegrar tilveru okkar hvort sem við gefum honum mikinn gaum eða ekki. Óhagganlegur, jafnvel mikilfenglegur, fasti sem bara er hvað sem okkur kann að finnast um hann. Þá er hann opinber persóna sem á sér margar hliðar en við gætum talað um rokk-Bubba og trúbador-Bubba, verkalýðs-Bubba og baráttu-Bubba, jeppa-Bubba og veiði-Bubba, box-Bubba, og nú skáldið Bubba Morthens. Hér er tilgangurinn að fjalla um þau bókmenntaverk sem rokkarinn og þjóðskáldið Bubbi Morthens hefur gefið út en þau eru allnokkur: ljóðabækurnar eru orðnar fjórar talsins en Bubbi reið á vaðið sem ljóðskáld útgefið á bók með Öskraðu gat á myrkrið árið 2015, Hreistur fylgdi árið 2017, þá Rof árið 2018 og loks Velkomin á því herrans ári 2019, sem við komum til með að minnast sem ársins áður en óværan brast á (já, ég er að tala um covid 19. Bubbi hlýtur að hafa skoðun á henni eins og flestu öðru.) Áður en ljóðabækurnar birtust lesendum, hafði rokkarinn gefið út prósaverkið Að kasta flugu í straumvatn er að tala við guð, safn veiðsagna árið 2007, og tvær barnabækur, Rúmið hans Árna árið 1994, sem myndskreytt er af bróður Bubba, myndlistarmanninum Tolla, og Djúpríkið árið 2004 sem okkar maður skrifaði með Robert Jackson en Halldór Baldursson myndskreytti. Mörgum þessara bóka ritstýrði Silja Aðalsteinsdóttir, góðvinkona skáldsins og ævisagnaritari.  

Þrátt fyrir að verkin séu ólík innbyrðis má greina þemu sem renna í gegnum þau öll. Ber þá helst að nefna hafið með alla sína táknrænu og ólíku birtingarmyndir. Hafið hefur reynst gjöful uppspretta myndmáls í tungumálinu frá upphafi vega en sem dæmi rekur mig minni til að hafa lesið ljóð í skóla eftir forngrísk ljóðskáld sem líktu væntanlegum orrustum gegn óvinum við sjóferðir um ólgusjó. Þá má rifja upp verk hefðarinnar sem fjalla um siglingar og um manninn andspænis hafinu, þar á meðal Ódysseifskviðu og Moby Dick, en sú síðarnefnda kemur einmitt við sögu í fyrstu ljóðabókinni Öskraðu, þar sem líf í myrkri, ótta og fíkn er líkt við reikula og hverfula siglingu á sjó. Hafið getur verið blítt og tært, kælt mann á heitum dögum og lokkað mann til sín, en það er einnig óútreiknanlegt og grimmt, og hefur tekið mörg mannslífin. Þá er yfirborð sjávarins, sem birtist okkur þegar við stöndum á ströndinni, eitt, en undir býr heilt lífríki fiska og sjávargróðurs, sjávarnáttúran í allri sinn dýrð. Þar má einnig finna allt það sem hafið hefur hrifsað til sín, skipsflök og sokkna báta, liðin lík, jafnvel heilu borgirnar segja sumir. Og við hækkandi hitastig jarðar, hamfarahlýnun, stafar enn ein ógnin af hafinu, sjónum sem getur kaffært þetta allt saman á nokkrum áratugum eða árhundruðum.

við sem höfum aldrei gist hafið
þetta risastóra bláa lunga
aldrei fundið það fylla okkur
fegurð sinni
aldrei þekkt það
nema sem klisju í dægurlagatextum

Bubbi færir okkur ólík sjónarhorn á hafið: í fyrstu ljóðabókinni er það ógnvaldur, í þeirri næstu er sjónum beint að fólkinu sem vinnur í nálægð við sjóinn, á lifibrauð sitt undir honum, farandverkafólkinu í verbúðunum, þúsund þorskar, stál og hnífur og allt það. Í veiðisögunum færist sjónarhornið yfir á veiðar í ám, og þar er önnur stemmning, ekki sama harðneskjan og í nálægðinni við sjóinn, heldur einhver léttleiki, galsi jafnvel, hér eru menn í fríi, ótilneyddir, upplifa kyrrð og ró, einir með náttúrunni. Forréttindastaða sem menn borga jú dýrum dómum fyrir (hvað kostar hálfur dagur í Norðurá?) Sama léttleika, náttúrurómantík og hugmyndaflug sem tengist hafinu er einnig að finna í barnabókunum. Lífríki sjávarins er söguheimurinn í Djúpríkinu en svo virðist sem rúmið hans Árna í samnefndri bók hafi breyst í sjóræningjaskip á forsíðumyndinni framan á bókarkápunni. 

En hvernig verður körlum og konum við þegar rokkkóngur í almennaeign tekur að skrifa og gefa út ljóðabækur? Hvaða væntingar ber fólk, sem alist hefur upp við fjallið Bubba, til ljóða eftir hann? Hvernig fer maður frá því að vera hlustandi yfir í það að vera lesandi? Við fyrsta lestur stingur undarleg þögnin í stúf; hvar er tónlistin sem á að fylgja þessum ljóðum? Sú tilfinning hverfur reyndar fljótlega því form ljóðanna hefur allt annað yfirbragð en lagatextarnir sem margir þekkja eins og lófana á sér. Þá er Bubbi ekki eina rokkgoðið sem hefur vent kvæði sínu í kross (nokkuð bókstaflega) og sest við ljóðaskriftir. Hér fetar hann til dæmis í spor sinnar helstu fyrirmyndar, Nóbelsverðlaunahafans Bob Dylans. Fyrstu þrjár ljóðabækurnar eru sjálfsævisögulegar, lesendur kannast við yrkisefnin úr ævisögu Bubba, sem Silja Aðalsteins skráði árið 1990, og úr lagatextunum: Öskraðu gat á myrkrið er uppgjör við fíknina, myndlíkingin er sigling um reginhaf sem endurspeglar óblítt líferni og hefst með myrkfælni og ótta í æsku, kvíða og vanlíðan, en leiðir til harðrar fíkniefnanotkunar:

örkin þín
hafði sex strengi
rúmaði alla draumana
allar væntingar hjartans
alla liti regnbogans
öll bros framtíðarinnar

þarna varst þú
í þessu viðarskjóli
og beiðst þess

að storminn lægði

í fjörutíu ár sigldir þú
ólgandi straumkast óreiðunnar
og sást ekki til lands

Kvíðinn sem Bubbi upplifði í æsku tengist meðal annars því að hann var skrifblindur og tekinn fyrir vegna þess af kennurum sínum í skólanum. Hann upplifði fyrir vikið minnimáttarkennd og fann sig utangarðs í skólakerfinu – þrátt fyrir að vera fróðleiksfús og mikill lestrarhestur. Þá lýsir hann einnig mikilli myrkfælni og martröðum í æsku, sem auðvitað eru birtingamyndir kvíða en magnast upp við mikið ímyndunarafl, tilfinninganæmni og forvitni um lífið. Skrifblindur höfundur? Hugsa eflaust sumir, gengur það upp? Bubbi hefur margoft viðurkennt að málfræði sé ekki hans sterkasta hlið, en í textum sínum dregur hann upp myndir sem hann kemur á framfæri til hlustenda og lesenda og finnur þannig farveg fyrir sköpunarþrána. (Svo geta aðrir séð um að leiðrétta málfar og stafsetningu eftir á). Foreldrunum bregður fyrir í Öskraðu gat á myrkrið: pabbinn sem átti einnig við fíknisjúkdóm að stríða og var mikið fjarverandi á æskuárunum, og mamman sem lést þegar ljóðmælandi var víðsfjarri og „stónd“, og veldur samviskubiti á seinni edrú-árum: „hún dó ein / meðan þú fylltir nefið / af myrkri“. En hvernig öskrar maður gat á myrkrið? Með því að syngja og semja rokktónlist? Eða er best að mæta myrkrinu með öðru og meira myrkri - drekka áfengi og reykja pípu fyrst, síðar taka sýru og kókaín, eða snýst það um að ganga í gegnum dimman dal, fara í gegnum fráhvörf og tólf spora kerfi, horfast í augu við sjálfan sig og fortíðardrauga sína og leita sáttar? Eða eins og ljóðmælandi segir:

endurfæðast
já það er hægt
án þjáningar
nei

[...]

þú breiðir út faðminn
herakles var ekki sá eini
sem dvaldi meðal hinna dauðu
og braut sér leið til baka

Hreistur er einnig sjálfsævisöguleg og fjallar um verbúðarlífið, gúanóárin þegar ljóðmælandi vann í fiski sem farandverkamaður. Það virðist oft og tíðum hafa verið æði skrautlegt líferni og yfirgengilega nöturlegt, en sú reynsla leiddi til þess að Bubbi varð að því þjóðskáldi sem hann er þekktur fyrir að vera: sá sem orti og söng um kaldranalegan veruleika verkafólks í sjávarplássunum. Og fyrir það varð hann að óskabarni þjóðarinnar en í ævisögunni, sem Silja Aðalsteins skráði, lýsir hann því hvernig það hafi bæði gert hann að verkalýðskáldi, í hávegum hafður hjá verkafólki, sem og fólki á landsbyggðinni, en einnig hjá marxískum menningarvitum, hinu róttæka vinstri og mennta- og menningarelítunni sem var til húsa í höfuðborginni og kom stundum við á kaffihúsinu Mokka.[2] Hreistur eru beinflögur á húð fiska og segja má að veran í verbúðunum, og sú lífsreynsla, hafi sniðið rokkskáldinu ákveðinn stakk, klætt hann í búning, sem hann hefur ekki farið úr síðan, eða öllu heldur - hefur farið úr en geymt á vísum stað í fataskáp hugans:

þorpið umbar þessa hreisturhirðingja
sem komu með skugganum á haustin
og fylltu vetrarmyrkrið af hlátri og lífi

[...]

héldum hópinn eins og síldartorfa
stygg og ljósfælin

ódýr rakspíri sjoppusjampó handþvegin skyrta
aldrei nærbuxur útvíðar gallabuxur
og grænn hermannajakki úr vinnufatabúðinni

svartir hermannaklossar frá sölunefnd varnarliðsins
klisjur frá karli marx

munaðarlaus menntunarlaus
skreytingarlaus full af óttblöndnu sjálfstrausti

fórum þorp úr þorpi

Fyrsta plata Bubba, Ísbjarnablús frá árinu 1980, fjallar einmitt um þennan tíma og því má gera sér í hugarlund að rokkið hafi orðið til í verbúðunum, svona hugmyndalega séð, fært okkar manni ákveðið „street-cred“ eða götu-traust, ef svo má að orði komast, sem er nauðsynlegt öllum sem vilja vera töff og trúverðugir listamenn og opinberar persónur. Ljóðabókin hefst á þessum nótum með vísun í Þorp Jóns úr Vör: „En þorpið fer með þér alla leið“, og minnir á hvernig dvölin í þorpinu, sem raunar eru fleiri en eitt, hafi fylgt skáldinu alla hans tíð. Í Hreistri má einnig leika sér við að leita uppi vísanir í goðsagnakenndar og ógleymanlegar línur úr textum söngvaskáldsins, en hér birtast á blaðsíðunum fleygar setningar eins og „kyrrlátt kvöld við fjörðinn“, „hrognin eru að koma“, „ef ég drukkna í nótt“, „fjöllin hafa vakað“ og fleiri.

Rof er samkvæmt kynningartextum einnig sjálfsævisöguleg en töluvert ólík fyrri bókunum tveimur.[3] Hún er knappari og kjarnast um eitt atriði, einn lífsviðburð sem markað hefur djúp spor í vitundinni, tráma sem grefur um sig í sálatetrinu og hefur áhrif á þann sem yrkir allt fram á fullorðinsár, eins og ljóðið „Áfallið“ endurspeglar:

læddist inní drauminn
eitraði framtíðina
hvarf útí myrkrið

með æskublómið

Velkomin er úr annarri átt en minnir á baráttusöngva skáldsins og hvernig réttlætiskenndin hefur orðið honum uppspretta yrkisefna. Árið 1968 er Bubbi 12 ára, að komast til manns og að uppgötva heiminn og erlenda rokkmúsík, og heillast af hinum alþjóðlega baráttuanda sem hefur svo ef til vill fylgt honum alla tíð.[4] Í Velkomin er samúðin með flóttamönnum heimsins en ljóðmælandi deilir á viðhorf margra samlanda sinna gagnvart þeim hópi. Tónninn er sleginn strax í upphafslínunum:

útverðir einangrunar stara söltum augum
dag og nótt útyfir hafflötinn
þeir sem sleppa framhjá
vökulu auga varðanna
koma eins og fuglar
búrin bíða

Ímynd Bubba í fjölmiðlum er afskaplega karlmennskuleg. Þar birtist hann sem mikið karlmenni sem fer á veiðar og keyrir jeppa, stundar box og lyftir lóðum, kallar ekki allt ömmu sína, en ræktar líka rósir af natni. Svo virðist hann aðallega líta upp til annarra karlmanna, rithöfunda og tónlistarmanna, ef marka má það sem hann segir í ævisögunum og viðtalsbókunum. En það viðhorf hefur að öllum líkindum breyst á undanförnum árum þar sem hann hefur til að mynda lagt sitthvað af mörkum við að greiða veg tónlistarkvenna í bransanum. Karlmennskan kemur reyndar fyrir oftar en einu sinni í ljóðabókunum og svo virðist sem hugmyndir ljóðmælanda um hana þvælist oft fyrir honum og geri honum erfiðara fyrir. Í Hreistri segir hann okkur frá því hvernig hann sannar karlmennsku sína með því að klæðast stuttermabol einum fata í vetrargaddinum fyrir utan félagsheimili eftir ball til þess eins að vakna fárveikur með óráði morguninn eftir, kallandi út í tómið á mömmu sína. Í ljóðabókinni Rof ræðir ljóðmælandi kynferðisofbeldi sem hann varð fyrir í æsku og hvernig það hafði lamandi áhrif á sjálfsmyndina allt fram á fullorðinsár. Rof er að vissu leyti uppgjör við karlmennskuna, að minnsta kosti birtir ljóðabókin nýtt sjónarhorn á hugmyndir um hana:

máður og veðraður af stormum kvíðans
sjóveikur í öldudal næturinnar
sjaldan í sambandi við sjálfið
búinn að fara í meðferð
með hjartafylli af gamalli ást
með misheppnuð hjónabönd að baki
með margbrotnar hendur
eftir tilraunir til að staðfesta karlmennskuna

Konan er alls staðar í höfundarverki Bubba, þar á meðal í lagatextunum, samanber plötuna Konu frá árinu 1985 og konurnar sem hlæja eins og hafið í laginu „Sumar konur“. Hún er einnig áberandi í ljóðunum og ber þá fyrst að nefna móðurina í Öskraðu gat á myrkrið, sem birtist sem ljós í myrkrinu eða „öryggislína / í rökkrinu“, endurspeglar hlýju og nánd æskunnar, en er látin á ritunartímanum, fjarlæg en samt nærri:

myndin í huga mínum
hefur máðst
samt finn ég fyrir henni
í blóðinu

Móðurástin birtist sem undirstaða í lífinu, en seinna heyrum við hvernig „söknuður eftir móðurást“ drap brúneygðan vin ljóðmælanda hægt og rólega. Konan sem elskhugi og ástin eru einnig mikilvægt viðfangsefni í fyrstu ljóðabókinni og ljóðmælandi lýsir því þegar hann verður ástfanginn. Ástin er yndisleg en getur einnig verið óvægin: „konan / vafði óra þína örmum / fóstraði þá / gaf þeim líf / hún hvarf líka“. Konan sem fórnarlamb kynbundins ofbeldis kemur einnig ítrekað við sögu, en í Hreistri, ljóðunum frá sjávarþorpunum, lesum við um hópnauðgun og heimilisofbeldi. Þá lýsir ljóðmælandi einnig veruleika ólíkra hópa kvenna: eiginkvenna sjómanna sem sitja heima og bíða, sjá um heimili og ala upp börn einar og óstuddar, ungu verkakonurnar sem ljóðmælandi kallar „Sölkur“ og vísar þar með í sögupersónu Halldórs Laxness, og eldri verkakonurnar sem hann ber óttablandna virðingu fyrir því þær ögra karlmennsku hans og gera lítið úr henni.

Þá sýnir kápumyndin framan á nýjustu ljóðabókinni, Velkomin, slæðuklædda konu og gefur til kynna hver það er sem ljóðmælandi býður velkomin. Hann lýsir háskalegu ferðalagi hennar og fjölskyldunnar frá stríðshrjáðu heimalandi út í óvissuna: „sársaukinn leiddi þau / yfir hrollkalt hafið / burt frá kæfandi fnyknum“. Ljóðmælandi lýsir einnig flóttafólki af öðrum toga: þeim sem búa í heimalandi hans en flýja blákaldan veruleikann og ábyrgðina sem honum fylgir, og leggja á flótta inní netheima:

þetta er áratugur flóttans

[...]

sefjumst í netheimum
seðjum okkur í netheimum
týnum okkur í netheimum
uns leiðin til baka verður ófær
erum orðin flóttamenn í landi óhófs
öll fjarverandi  

Hér ávarpar ljóðmælandi samlanda sína og reynir að höfða til þjóðarvitundarinnar; lýsir því hvernig samviska þjóðarinnar liggur falin „ofan í sprungu“, einu helsta einkenni íslensks landslags. Sprungan vekur ennfremur hugrenningar um Þingvelli, helsta vettvang menningarlegs minnis á Íslandi, sem skírskotar sterkt til sameiginlegrar sögu þjóðarinnar, endurspeglar sjálfstæði hennar og sjálfræði. Þingvellir eru svo síðar nefndir á nafn:

þingvellir einkalóð hrunsins

[...]

þar sem kliðmjúkt ljóð þjóðskáldsins blandast vatninu
þar mun enginn helvítis múslimi
byggja sér sumarbústað og míga á grillið

Hér verða Þingvellir umgjörð útlendingahaturs og rembu þjóðar sem hefur glatað trú sinni og hugsjónum, en starir þess í stað stjörf á símann:

sá sem á ipad og iphone
hefur sitt bænamusteri

[...]

síminn minn þú sem ert tengdur
helgist þitt streymi
lát oss alltaf vera fjarverandi

Nýjasta ljóðabók skáldsins er því bullandi pólitísk og minnir á hvernig Bubbi Morthens hefur í gegnum lög sín og ljóð reynt að höfða til samvisku hlustenda sinna og lesenda, og látið réttindabaráttu ýmissa hópa sig varða.

Léttleikinn sem einkennir veiðisögurnar í veiðisögusafninu Að kasta flugu í straumvatn er að tala við guð er aftur á móti í anda útgáfutímans, en eins og fyrr sagði kom verkið út árið 2007, á hátindi góðæris, þegar pólitísk samviska lá almennt í dvala rétt áður en hún vaknaði til lífsins í hruninu stuttu seinna. Að því sögðu skal því þó haldið til haga að öðru hverju nefnir höfundurinn virkjanamál í veiðisögunum og leggur áherslu á náttúruvernd. Hér er þó fyrst og fremst sagnamaðurinn Bubbi Morthens í essinu sínu. Fyrstu sögurnar koma lesendum, sem aldrei hafa stundað laxveiði, ef til vill spánskt fyrir sjónir, en þær sverja sig í ætt við rótgróna og aldagamla bókmenntagrein veiðisagna á Íslandi. Hér er dögunum við ána lýst; veðurfari, veiðifélögum, löxunum, að ógleymdum veiðiflugunum. Við fáum sögur af ólíkum veiðifélögum, til dæmis af manninum sem ólst upp í útrýmingabúðum nasista en lifði af, komst til manns, varð ríkur og getur því leyft sér að ferðast til Íslands og stunda laxveiði. Við kynnumst löxunum, drekunum í ánum, sem láta ekki hvern sem er veiða sig. Og hvernig menn hafa veitt lax með því að beita appelsínugulum eyrnatöppum. Sögumaður fer með barnungum syni í veiði og upplifir einlæga hamingju við að fylgjast með honum veiða sína fyrstu laxa. Í barnabókinni Djúpríkinu er þetta tvennt leitt saman, þ.e. ungir lesendur og laxar, en sögurnar fylgja sögupersónum sem eru fiskar og búa í vatni, hafi og ám, og lenda í ýmsum ævintýrum. Hér er sjónarhornið öfugt við það sem finna má í veiðisögunum, en lesendur fylgjast með baráttu laxanna við veiðimennina.

Léttleikinn og náttúrurómantíkin eru allsráðandi í veiðisögum Bubba og mynda sterka andstæðu við sársaukann og kaldranalegan veruleikann í ljóðabókunum. Höfundurinn Bubbi birtist þannig sem maður andstæðna og þversagna, sem gera hann einmitt svo áhugaverðan, bæði sem höfund og sem karakter; fjall í menningarlandslaginu sem umlykur okkur.   

Vera Knútsdóttir, ágúst 2020

[1] Jón Atli Jónasson, Ballaðan um Bubba (Reykjavík: JPV Útgáfa, 2006), 179.

[2] Silja Aðalsteinsdóttir og Ásbjörn Morthens, Bubbi (Reykjavík: Mál og menning, 1990), 145.

[3] Sjá til dæmis heimasíðu Forlagsins: https://www.forlagid.is/vara/rof-bubbi/

[4] Silja Aðalsteinsdóttir og Ásbjörn Morthens, Bubbi, 90.

Til þessara greinaskrifa hlaut Bókmenntavefurinn styrk frá

Um einstök verk

Velkomin

Haukur Þorgeirsson: „Bubbi Morthens. Velkomin“ (ritdómur)
Són, 2019; 17: bls. 109-110

Rof

Haukur Þorgeirsson: „Bubbi Morthens. Rof“ (ritdómur)
Són, 2018; 16: bls. 145-146

2019 - Rás 2 Krókinn: fyrir framúrskarandi tónlistarflutning á árinu.

2015 - Sérstök viðurkenning frá Verðlaunum Jónasar Hallgrímssonar: Fyrir stuðning við íslenska tungu. 

2015 - Bókmenntaverðlaun starfsfólks bókaverslana: Öskraðu gat á myrkrið (í flokki ljóðabóka)

Tilnefningar

2020 - Íslensku tónlistarverðlaunin: Regnbogans stræti (plata ársins - rokk)

2020 - Íslensku tónlistarverðlaunin (textahöfundur ársins)