Hallgrímur Helgason

Frá Hallgrími Helgasyni

Á fyrri helmingi tuttugustu aldar var sími lítt útbreiddur um sveitir Íslands. Víða var aðeins sími á einum bæ í hverjum hreppi. Þurfti þá oft að sækja fólk í síma um langan veg. Á bæ einum undir Eyjafjöllum var sími. Þar var heimilisfastur niðursetningur einn er kallaður var Kunningi. Hann steig ekki í vitið og var hafður í því með öðru að ríða með svokölluð „símboð“ á nálæga bæi.

Kunningi var ólæs.

Eitt sinn, á fyrsta degi aprílmánaðar, er Kunningi sendur með símboð. Hann þarf að ríða um langan veg, meðal annars yfir tvær óbrúaðar ár, en kemur loks í hlað, gengur til bæjar og heilsar fólkinu. Honum er vel tekið, með kökum og kaffi, og hann afhendir húsfreyju miðann með símboðinu. Á miðanum stendur:

„1. apríl.“

Það getur tekið langan tíma að skrifa skáldsögu. Höfundurinn þarf að ferðast langa leið á skáldfáknum áður en hann nær til lesenda sinna. Að lokum nær hann þó heim í hlað og er oftast vel tekið í fyrstu. Hann afhendir þeim bók sína. Húsfreyja les titilinn af kápunni og spyr rithöfundinn hvað hann þýði.

Fátt verður um svör.

Rithöfundurinn er ólæs.

Hann var bara sendur yfir á næsta bæ með skilaboð, skilaboð sem hann skilur ekki sjálfur. Því ef hann gerði það hefði hann aldrei farið. Og þá hefðum við aldrei haft góða sögu til að segja. Spurningin er hinsvegar: Hver sendi hann? Í mínu tilfelli er svarið:

„1. apríl.“

Hallgrímur Helgason, 2001

Saga af Kunningja fengin úr bók Þórðar Tómassonar í Skógum, Gestir og grónar götur, Mál og mynd, 2000.

Hér á vefnum birtast tvær yfirlitsgreinar um Hallgrím Helgason: Sú fyrri er eftir Öldu Björk Valdimarsdóttur og birtist árið 2001. Sú síðari er eftir Rósu Maríu Hjörvar og fjallar um verk Hallgríms frá 2001-2024.

Grein Öldu Bjarkar hefst hér fyrir neðan; grein Rósu Maríu kemur í kjölfar hennar, en hana má líka lesa með því að smella hér.

Made in Iceland – Skáldskapur Hallgríms Helgasonar

Ímynd Hallgríms Helgasonar verður sífellt flóknari eftir því sem hann verður sýnilegri í íslensku menningarlífi. Það er ómögulegt að greina pistlahöfundinn eða uppistandarann frá ljóðskáldinu, og myndlistarmanninn eða leikskáldið frá skáldsagnahöfundinum. Á sama hátt getur mönnum reynst erfitt að skilja ímyndina frá manninum því að Hallgrímur hefur öðrum listamönnum fremur nýtt sér möguleika íslenskrar fjölmiðlabyltingar. Hann hefur átt sinn þátt í að móta nýja og þróttmikla íslenska menningu sem verður sífellt miðlægari og er um margt afleiðing þeirra uppgangstíma sem orðið hafa í efnahagslífi landsins.

Hallgrímur er mjög gagnrýninn á þjóð og menningu og kemur óvægum skoðunum sínum á framfæri í greinum, pistlum og viðtölum. Hann finnur að stofnunum eins og ríkissjónvarpinu og öðrum opinberum menningarrekstri. Honum er illa við gagnrýnendur (sérstaklega bókmenntafræðinga), og hefur ekki mikið álit á Beckett, módernisma, mínimalisma, atómskáldskap, sjónvarpskringlunni, japönsku hækunni, austur-evrópskum menningaráhrifum og samfylkingunni. Svona mætti lengi telja. Listinn yfir allt sem Hallgrímur þolir ekki er ansi langur og sterk afstaða listamannsins gerir það að verkum að hann minnir svolítið á þá reiðu ungu menn sem gerðu garðinn frægan í breskum eftirstríðsbókmenntum.

Þó hafa fáir svarað gagnrýni Hallgríms sem er undrunarefni ef sýnileiki hans í íslensku menningarlífi er hafður í huga. Það hlýtur að teljast lofsvert hvernig Hallgrímur hefur á undanförnum árum reynt að hrista upp í íslensku menningarlífi en kannski er hann haldinn full miklum eldmóði. Kannski taka margir honum eins og ofurnæmu þjófavarnarkerfi í bíl nágrannans sem fer í gang hvert sinn sem einhver á leið hjá.

Menningin er trunta

Ýmislegt í verkum Hallgríms má tengja hinu svokallaða póstmóderníska ástandi. Upphaf þess hefur verið rakið til sjötta og sjöunda áratugs síðustu aldar þegar bresk popptónlist varð fyrst að alþjóðlegu menningarfyrirbæri. (1) Í póstmódernisma eru mörk há- og lágmenningar óskýr. Vegið er að þeirri hugmynd að menningin sé eign útvalins hóps og leitast er við að færa hana niður af þeim stalli sem talið er að módernistar hafi átt þátt í að skapa. (2) Þróun kapítalismans í vestrænum lýðræðisríkjum hefur getið af sér fjöldamenningu en fulltrúar hennar krefjast þess að vera teknir alvarlega sem listskapendur. Póstmódernísk viðhorf beinast gjarnan gegn því að háskólar eða aðrar menntastofnanir eigni sér þekkinguna. Í kjölfar fjölmiðlaflóru, netvæðingar, upplýsingabyltingar og annarra rafrænna samskipta gegnir menntamaðurinn ekki lengur því hlutverki að upplýsa borgarana. Hallgrímur kemur sjálfur inn á þetta í pistlinum „Enskan er þjóðlegri“: „Menntamennirnir sem stjórnuðu hugmyndalífi landsins fram eftir níunda áratugnum: Hvað varð um þá? Smám saman þögnuðu þeir, drógu sig útúr dagblöðum og fréttatímum […] Beinar útsendingar komu í staðinn fyrir beinskeyttar greinar.“ (3)

Í póstmódernisma eru menn helteknir af ímyndum sem gerir það að verkum að útlit og æska eru í öndvegi. Hallgrímur hefur í þessu ljósi hafið upp íslenska æsku og bent á að það séu „krakkarnir sem halda uppi lífinu í þessari borg“ og séu að „skapa Reykjavík nafn“. (4) Í póstmódernískri listsköpun er áherslan á ákveðið útlit, stílbrögð og birtingarmyndir, en frumleiki, form og efnisdýpt eru aukaatriði. (5) Póstmódernismi er menning innan gæsalappa. Í honum er lögð áhersla á að draga flatneskju og yfirborðsmennsku upp á listrænan máta, skortur á dýpt er upphafinn. Eflaust má halda því fram að markmiðið sé að varpa ljósi á ástandið eins og það er, í stað þess að skapa merkingu þar sem engin merking er til staðar. Orð Hallgríms um skáldsögu sína Þetta er allt að koma bera slíkum hugmyndum vitni:

Með þessari bók langaði mig að færa bókmenntirnar nær fólkinu — koma þeim niður á jörðina, jafnvel neðar, niður í svaðið, með því að leyfa mér allt, dellu, leiki, ósmekklegheit og nýjustu slúðursögur, í bland við þekkta viðburði og að sjálfsögðu hreinan skáldskap. Fátt er leiðinlegra en „vel unnar“ og „vandaðar“ bækur. (6)

Í póstmódernisma er hið krítíska viðhorf allsráðandi, vantrú á gildi og jafnvel tómhyggju er haldið á lofti.

Oft er talað um að ólíkt módernisma sem vísi í menninguna, „éti“ póstmódernisminn hana. Menningin hefur notagildi og er endurunnin. Mismunandi stílbrögðum og listgreinum er því oft blandað saman. Svokallaða x-kynslóðin, en Hallgrímur Helgason er af mörgum talinn vera faðir hennar hér á landi, hefur einnig oft verið nefnd endurvinnslukynslóðin. Hallgrímur hefur sjálfur sagt að tími endurvinnslunnar sé runninn upp og að ljóðið þurfi að endurnýja. Það sé orðið úrelt. (7) Ljóðasafn Hallgríms Ljóðmæli 1978–1998 ber þessari endurvinnslu vitni. Þar er ort út frá ýmsum þjóðþekktum kvæðum og stundum er um hreinar stælingar að ræða.

Leitin að Jónasi

Skáldskaparfræði Hallgríms er róttæk og miðast við að ljóðið verði miðlægari bókmenntamiðill en það er nú á tímum atómskáldskapar. Ein þekktasta grein Hallgríms „Ljóðið er halt og gengur með hæku“ var skrifuð fyrir tímaritið Fjölni árið 1997. Þar koma hugmyndir höfundar um stöðu íslenskrar nútímaljóðagerðar glögglega í ljós. Í greininni gagnrýnir Hallgrímur áhrif japönsku hækunnar á íslenska ljóðlist og telur skáldin ekki yfirfæra skáldskapinn yfir á íslenskan veruleika, tungumál og náttúru: „Orðið „slétta“ hefur erlendan tón enda er ekki að finna hér á landi neinar sléttur […]; á íslensku heitir það engi, engjar, tún, hagi, mói, mýrar, í versta falli láglendi, flatlendi eða sléttlendi en aldrei slétta.“ (8) Hallgrímur vill endurvekja þjóðlegri kveðskaparstefnu og nota rím, stuðla og höfuðstafi því hann telur atómskáldskapinn hafa runnið sitt skeið: „Hvað er meira gamaldags en hefðbundið formlaust ljóð?“ (9)

Hallgrímur er samkvæmur yfirlýsingum sínum og Ljóðmæli 1978-1998 fylgir hugmyndum hans um stöðu ljóðsins í hvívetna.

Kvæði Ljóðmæla eru allflest í bundu máli og líkt og í ljóðabókum nítjándu aldar má þar finna ferða-, ættjarðar-, og erfiljóð, afmælisvísur, stökur og lengri söguljóð. Í bókinni er reynt að færa ljóðið nær veruleika íslensks almennings (af yngri kynslóðinni) með talmáli, enskuslettum og vísunum í dægurmenningu. Sum ljóðin gætu verið texti við dægur- eða popptónlist og þar má jafnframt finna þýðingu á rapptexta eftir Ice-T, „Með rími ég rek þig á hol“. Önnur ljóð eru sviðsett á þekktum skemmtistöðum í Reykjavík, börum eða á kaffihúsum hér á landi og erlendis. Bóhemlífi er lýst í París og Róm og ljóð um ástir, sambönd, tilhugalíf og skyndikynni má víða finna í bókinni. Enskan er notuð í bland við íslenska tungu sem er í samræmi við þá hugsun að yrkja um íslenskt samfélag eins og það er í dag og hefur Hallgrímur sagt að enskan sé orðin hluti af þjóðerni Íslendinga. (10)

Þjóðskáldið Jónas Hallgrímsson (1807–1845) er Hallgrími hugleikinn og útgáfurnar af ljóðinu „Ísland“ og á „Ferðalok“ má kalla endurvinnslu á samnefndum ljóðum Jónasar:

Leiddi ég þig á Mokka
svo lítið bar á,
vöfðum vindlinga.
Brosa blómvarir,
blikna poppstjörnur,
ást í brjósti býr. (11)

Þá yrkir hann jafnframt til heiðurs Jónasi í leikna kvæðinu „Fyrir utan og inni á Bíóbarnum eða leitin að Jónasi Hallgrímssyni“. Þannig tilheyrir þjóðlegur menningararfur hinum almenna borgara og verður hluti af daglegu lífi. Einnig má greina tengsl milli greinar Hallgríms í Fjölni og harkalegrar gagnrýni Jónasar á Tistransrímum Sigurðar Breiðfjörðs í samnefndu tímariti meira en einni og hálfri öld fyrr. Á þeim tíma sem Jónas skrifar dóm sinn voru rímurnar miðlægar í íslenskum skáldskap og Sigurður eitt ástsælasta skáld þjóðarinnar. (12)

Formið hjá Hallgrími gegnir ekki sama hlutverki og það gerði í skáldskap Jónasar sem boðaði byltingu í íslenskri ljóðagerð með því að kynna erlenda bragarhætti. (13) Uppreisn Hallgríms lýtur að stílbrögðum, efniviði og tungumáli fremur en forminu sem er hugsað sem leið til að ljóðið nái betur til fjöldans. Hallgrímur hefur sagt að til þess að selja ljóðabækur þurfi þær að höfða til hins „almenna og saklausa brageyra“. (14) Formið í kvæðum Ljóðmæla vísar í þjóðlega menningu en tungumálið og sviðsetningin tengja þau við hversdagslegan veruleika íslenskra ungmenna sem tala ensku, drekka, djamma, sofa hjá, hlusta á popptónlist og rapp, og fara til útlanda.

Skálað við skáldin

Hallgrímur hefur að sama skapi ákveðnar hugmyndir um íslenskt leikhús. Í erindi sem hann flutti í Borgarleikhúsinu haustið 2000 koma kenningar hans glögglega í ljós. Hann leggur áherslu á mikilvægi þess að leikhúsið sé tengt íslenskum markaði, það sé kraftmikið, áhrifamikið og skemmtilegt. Leikhúsið þarf að losa sig undan hátíðleikanum sem er að mati Hallgríms banvænn allri listsköpun: „Mig hefur lengi dreymt um nýja tegund af leikhúsi sem stendur nær barmenningu, uppistandi, bjórþambi og eðlilegu nútíma borgarlífi, án þess þó að verða vúlgart.“ (15) Hallgrímur setur fram þá írónísku kenningu að hátíðleiki leikhússins stafi af því að „meðalaldur leikhúsgesta á Íslandi er 67 ár.“ (16). Þessi sýn ber vott um æskudýrkun sem er algeng meðal þeirra sem litaðir eru af póstmódernísku viðhorfi þar sem hinn ungi, fallegi líkami er hafður í fyrirrúmi. Hallgrímur vill að leikhúsið, líkt og ljóðið, spretti úr samtíma sínum, sé þjóðernislegt og varpi ljósi á nútímann.

Leikritið Skáldanótt er unnið upp úr áðurnefndu kvæði Ljóðmæla „Fyrir utan og inni á Bíóbarnum eða leitin að Jónasi Hallgrímssyni“. Verkið gerist á svokallaðri skáldanótt sem er sú nótt ár hvert er þjóðskáldin lifna við. Unga fólkið í verkinu talar í rími þessa nótt vegna ástar á skáldskap. Það reynir að sýna skáldunum ljóðin sín, tekur af þeim myndir, falast eftir viðtölum eða vill upplifa viðburðinn. Á meðal þjóðskáldanna eru Jónas Hallgrímsson, Einar Benediktsson, Benedikt Gröndal og Steinn Steinarr og tala þeir í óbundu máli og hafa lítinn áhuga á skáldskap unga fólksins en meiri áhuga á pólitík samtímans, slúðri og því að komast á sjéns. Undir lok verksins hefst skáldaslagur þar sem ungu skáldin keppast um það hvert þeirra sé fræknasta skáldið. Skáldanótt ber þess glöggt vitni hvernig Hallgrímur leitast við að færa leikhúsið nær skemmtistaðnum. Stærsti hluti verksins gerist fyrir utan og innan á börum og skáldaslagurinn sem er lokapunktur dagsins á sér stað á Lækjartorgi klukkan fjögur að nóttu til. Slagsmál, söngvar, drykkja og makaleit tilheyrir skáldanóttinni:

Allir þessir þá þramma um
þyrstir í líf í Miðbænum.
Á „Skáldanótt“ er skálað við
skáldin aftur í heiðinn sið
og þá kveðjum við okkar hversdagshjal,
í kvæði bindum okkar tal
því ástin blómstrar um bjarta nótt. (17)

Æsingur unga fólksins á sér þó rætur í áköfum áhuga þeirra á skáldskap fremur en skemmtanalífinu sem slíku. Glösin í Skáldanótt eru fyllt skáldamiði.

Önnur leikverk Hallgríms svo sem Rúm fyrir einn sem var frumsýnt í Hádegisleikhúsi Iðnó í maí 2001 vísa í samfélagsumræðuna um samskipti kynjanna. Í Rúmi fyrir einn er ótti karla við að geta ekki fullnægt konunni sinni settur fram á gamansaman máta en karlpersónur verksins, kviðmágarnir Ari og Svanur geta ekki vitað hvenær konan sem tengir þá saman, Jóhanna, er að feika fullnægingu. (18) Karlmennska karla er komin kreppu vegna aukins valds kvenna í samfélaginu. Í óbirtu leikverki Hallgríms Alzheimer in Love sem finna má á heimasíðu hans kemur tilvistarkrísa karlsins skýrt fram. Kvennabósinn Dóri er í senn elskaður og hataður af konum. Samskipti hans við konur valda því að hann er hreint og beint orðinn ástsjúkur. Hann er lokaður inni á ýmsum stofnunum sem er stjórnað af konum og ofsóknir þeirra grafa sífellt meira undan geðheilsu hans. Orð Dóra lýsa kannski sálarkreppu margra karla: „Ég er síðasti söludagur, karlmaður á síðasta snúningi, eftir tuttugu mínútur mun ég byrja að mygla".(19)

Ödipus í Reykjavík

Skáldverk Hallgríms Helgasonar eru mjög ólík og segja má að tekið sé stökk í stílbrögðum og efniviði á milli bóka enda hafa margir gagnrýnendur bent á að eitt einkenni höfundarins sé hvernig hann endurnýjar tungumálið og þenur út hefðbundið íslenskt ritmál. Hella, fyrsta útgefna bókmenntaverk Hallgríms, er þó um margt frábrugðin öðrum verkum hans. Lítið fer fyrir hinu óhefðbunda talmáli, frösum og slettum sem einkenna önnur verk hans og athygli lesandans er fremur beint að óvenjulegu sjónarhorni sögunnar sem lýsir á nákvæman og (að því er virðist) hlutlausan máta daglegu lífi ungrar stúlku í smábæ á suðurlandi. Í Þetta er allt að koma er frásagnarstíllinn aftur á móti orðinn írónískur enda um skopstælingu á ævisöguforminu að ræða. Tungumál bókarinnar er fengið að láni úr slúðurblöðum, glanstímaritum og fjölmiðlum og gert er látlaust grín að öllu umfjöllunarefni sögunnar.101 Reykjavík gengur án efa lengst í endurnýjun tungumálsins þar er frásögninni miðlað í gegnum sjónvarpsfíkilinn og iðjuleysingjann Hlyn Björn sem hefur lítið annað að gera en að búa til orð sem endurspegla ástríðulausa tilvist hans.

Í Hellu er sagt frá fjórtán ára stúlku, Helgu Dröfn, sem lifir tilbreytingarsnauðu lífi í litlum bæ. Frásögnin reynir að vera hlutlaus, fella enga dóma og hugsunum persónanna er ekki lýst. Frásagnarstíllinn minnir á myndavél sem fangar á nákvæman máta lífið í smábænum eins og það er. (20) Á einu sumri breytist Helga Dröfn úr barni í konu, fer að vinna í Söluskálanum, kynnist nýjum strákum, byrjar að drekka, fer á Hestamannamót, verður skotin í Bigga, missir langömmu sína og er afmeyjuð.

Myndavélarauga bókarinnar er þó ekki jafn hlutlaust og það virðist vera því breytingaskeiðið sem stúlkan gengur í gegnum er tengt ytra umhverfi sögunnar. Áhersla er lögð á þá sálrænu og líkamlegu breytingu sem verður á Helgu við að missa meydóminn. Í senunni áður en atvikið á sér stað horfir Helga á litlu systur sína sofandi:

Hún sér sjálfa sig sofa vært í barnshöfði á mjúkri sænginni, sér sinn eigin svip eins og hann er í raun, í upphafi sínu hreinn og óspjallaður af nokkru utanaðkomandi, hugmyndum, tilfinningum eða vonum. Hún sér sinn eigin svip og strýkur hann varlega, fer vel með hann. Að lokum lýtur hún niður og kyssir systur sína góða nótt, kyssir þennan hluta af sjálfri sér, kveður. (21)

Hér er Helga að kveðja barnið og sakleysið í sjálfri sér en kynlífsreynslan sem á eftir kemur vígir hana inn í samfélagið sem kynferðisveru. Umbrotin í lífi Helgu eiga sér hliðstæðu í jarðskjálftakippum og líkunum á eldgosi. Undir lok sögunnar gýs Hekla loks og eldglæringar fjallsins endurspegla hitann sem streymir milli Helgu og Bigga sem „sjá ekki þennan litla blossa sem lýsir í þokunni, heitur og ástríðufullur, eins og lítill koss.“ (22)

Í Þetta er allt að koma er sögð ævisaga söng- og leikkonunnar Ragnheiðar Birnu og inn á milli er vitnað í orð hennar sjálfrar, móður hennar, vina, ættingja og hjásofenda um líf hennar, störf og persónuleika. Þessar tilvitnanir gætu verið teknar úr viðtölum í glanstímaritum. Frásögnin er fjarlæg, írónísk og um leið og lífshlaupi Ragnheiðar eru gerð skil er hún dregin sundur og saman í háði. Sagan gerir grín af hæfileikasnauðum íslenskum listamönnum sem þurfa lítið til frægðar sinnar að vinna. Líkt og Kristján B. Jónasson bendir á snýst sagan um „sigur hinnar borgaralegu meðalmennsku.“ (23)

Ragnheiður er sneydd listrænni getu en hún er dugleg að koma sjálfri sér á framfæri. Hún sefur hjá réttu strákunum ef henni býðst tækifæri, reddar umfjöllun um afrek sín í Morgunblaðinu og er ófeimin við að bera sig. Einn af stærstu sigrum hennar er þegar hún ásamt öðrum barmfögrum stúlkum syngur berbrjósta fyrir Arnold Schwarzenegger í Las Vegas:

Stundin stóra var afstaðin og Ragnheiður Birna var rjóð af létti, full af þeirri sælu sem fylgir svölun metnaðar, þegar draumi er breytt í raun. Farðinn í andliti hennar varð að láta undan tilfinningunni að hafa meikað það. Á sinn hátt var hún búin að meika það, í Ameríku! (24)

Það atvik sem gerir Ragnheiði fræga á Íslandi er þegar hún slasast illilega við það að detta af hestbaki við tökur á myndinni Hefndir haugbúans þar sem hún leikur þrælinn Melkorku. Þrátt fyrir að hún verði að hverfa frá hlutverkinu gerir atvikið það að verkum að hún verður þjóðþekkt stjarna landsins: „Á borðinu lá Helgarblað DV með litmynd af Röggu framan á, brosandi í hjólastól […] „Lagði allt í sölurnar.“ (25)

101 Reykjavík fjallar um hinn 34 ára Reykvíking Hlyn Björn sem býr hjá fráskildri móður sinni, er atvinnulaus og stundar skemmtanalífið í miðbænum af miklum krafti. Mamma hans kemur út úr skápnum sem flækir líf Hlyns því hann hefur sofið hjá kærustu hennar, Lollu. Hlynur er miðja atburðarásarinnar og sögunni er miðlað gegnum hugsanir hans og skynjanir á umhverfinu. Sagan tekur á áhrifum fjöldamenningar, netvæðingar, sjónvarps- og klámmyndagláps ásamt djammi og eiturlyfjaneyslu á sjálfsvitund persónunnar. Hlynur lifir tilfinninga- og ástríðulausri tilvist, hann á sér enga drauma, hefur engum skyldum að gegna, fylgir engum siðferðilegum gildum og tekur ekki ábyrgð á lífi sínu. Hann ber hvorki virðingu fyrir lífinu né dauðanum: „Ég verð dauður eftir að ég dey og ég var dauður áður en ég fæddist. Lífið er hlé á dauðanum. Maður getur ekki verið dauður allan tímann.“ (26) Líkt og Eiríkur Guðmundsson segir getur Hlynur „hvorki notið þess að lifa syndsamlegu og lostafullu líferni né bíður hans glitrandi dauði“. (27) . Það eina sem Hlynur hefur sér til dægrastyttingar eru endalausir orðaleikir, athugasemdir og frasar sem hann notar að útskýra tilvist sína, til að láta tímann líða eða fylla upp í eitthvað tóm: „Líf mitt í setningum. Life sentences.“ (28)

101 Reykjavík byggir á leikriti Shakespeares um Hamlet og er Hlynur látinn snúa út úr frægum ræðum Danaprinsins. Margar persónur sögunnar sækja fyrirmynd sína í persónur Hamlets og söguþráðurinn er sömuleiðis gróflega byggður á verkinu. Ólíkt Hamlet getur Hlynur ekki dáið. Kannski vegna þess að hann virðist ekki átta sig á því hvort hann er lifandi eða dauður: „Mér dettur helst í hug að ég sé kominn yfir. Mér dettur helst í hug að ég sé í alvörunni dauður“. (29) Vönunaróttinn sem leitar á Hlyn hristir að einhverju leyti upp í tilfinningalegum sljóleika hans en sagan vísar einnig í goðsöguna um Ödipus konung og þar af leiðandi einnig í túlkun Freuds á duldinni sem goðsagan fangar. Hlynur stundar táknrænt sifjaspell með því að sofa hjá Lollu og atvikið verður til þess að Ödipusarduldin leysist úr læðingi og fer að herja á hann. Fræg einræða Hamlets „að vera eða ekki vera“ verður að martraðarkenndum kynlífsórum Hlyns um móður sína sem hann flytur meðan á samræðinu með Lollu stendur:

Að gera eða ekki gera það. Að koma eða ekki koma, það er spurning. Á ég að halda áfram einsog ekkert hefði í skorist, njóta þess, eða leyfa efanum að fara einsog slökkviliðsmaður með bunandi slöngu um æðarnar í mér og sprauta niður logandi blóðkorn. Mamma. Tillit. Ég er sonur hennar. (30)

Vönunarótti Hlyns birtist í því hvernig hann lýsir sjálfum sér sem útdauðri tegund. Hann er óþarfur, „vingsandi löngu úreltu áhaldi uppí veður og vind.“ (31) Krísa Hlyns beinist þannig einnig að karlmennsku hans og óttanum um að konur eins og lesbían Lolla taki við stjórn heimsins, eignist börn með því að leita í sæðisbanka, hafi karllegt vald þó að þær séu konur. En 101 Reykjavík er nútímalegur, galsafullur harmleikur þar sem ekkert gerist nema í hausnum á Hlyni. Fjölskyldan splundrast ekki, Hlynur styngur ekki úr sér augun, deyr ekki, drepur hvorki sjálfan sig né aðra.

Sagan býður ekki upp á neina lausn á tilvistarkrísu Hlyns. Hann getur aðeins tjáð sig með orðum og setningum sem hafa takmarkað samhengi. Orð og atburðir flæða endalaust áfram og mynda óvænt samhengi líkt og hann sé á dóptrippi eða staðsettur einhvers staðar á milli svefns og vöku með sjónvarpið í gangi: „Stöð 74: Ástríðuglæpur í Sidney. Ég sofna óvart útfrá þessu. Mig dreymir loftstein á leið í hausinn á mér“. (32)

© Alda Björk Valdimarsdóttir, 2001.

Tilvísanir

(1 ) Margir telja póstmódernisma ekki stefnu og vilja fremur tala um hann sem tilfinningu, viðhorf eða afstöðu. Sjá t.d. Llyod Spencer: „Postmodernism, Modernity, and the Tradition of Dissent“. The Routledge Companion to Postmodernism [1998]. London/New York: Routledge, 2001, s. 161.

(2) Sjá John Storey: „Postmodernism and Popular Culture“. The Routledge Companion to Postmodernism, s. 147.

(3) Hallgrímur Helgason: „Enskan er þjóðlegri“. http://www.birtingur.is/hallgrimurhelgason/enskan.htm [Heimasíða, sótt 2001. Tengill virkar ekki lengur]

(4) Sjá Hallgrím Helgason: „Kid City“. [Heimasíða]

(5) Nigel Watson: „Postmodernism and Lifestyles (or: You are what You Buy)“, s. 56.

(6) „Þetta er allt að koma“. Svava Aradóttir ræðir við Hallgrím Helgason. Morgunblaðið, 3. des., 1994.

(7) Sjá Hallgrím Helgason: „Að starta logni“. [Heimasíða, sótt 2001. Tengill virkar ekki lengur]

(8) Hallgrímur Helgason: „Ljóðið er halt og gengur með hæku“. Fjölnir, 1. tbl., 1. árg., 4. júlí, 1997, s. 50.

(9) Sama, s. 51.

(10) Hallgrímur Helgason: „Enskan er þjóðlegri“. [Heimasíða, sótt 2001. Tengill virkar ekki lengur]

(11) Hallgrímur Helgason: Ljóðmæli 1978-1998. Reykjavík: Mál og menning, 1998, s. 274-276 og s. 14.

(12) Jónas Hallgrímsson: „Um rímur af Tistrani og Indíönu, „orktar af Sigurdi Breidfjörd“, (prentaðar í Kaupmannahöfn, 1831)“ [1837]. Ritverk Jónasar Hallgrímssonar. I. Bindi. Ljóð og Lausamál. Ritstj: Haukur Hannesson, Páll Valsson og Sveinn Yngvi Egilsson. Reykjavík: Svart á hvítu, 1989, s. 356-366.

(13) Jónas vildi taka upp erlenda braghætti sem sonnettu, elegískan hátt, tersínu og oktövuhátt.

(14) Hallgrímur Helgason: „Heimurinn heima. Um íslenska menningu og fleira“. Þjóðlíf, 3. árg., 4. tbl., ágúst, 1987, s. 50-52.

(15) Hallgrímur Helgason: „Besta leikhús í heimi: Manifesto 2000“. Birt í Skáldanótt. Reykjavík: Leikfélag Reykjavíkur, sýningarárið 2000-2001, s. 32.

(16) Sama s. 32.

(17) Sama s. 62.

(18) Hallgrímur Helgason: Rúm fyrir einn. http://www.birtingur.is/hallgrimurhelgason/rum_fyrir_einn.htm [Heimasíða, sótt 2001. Tengill virkar ekki lengur]

[Heimasíða, sótt 2001. Tengill virkar ekki lengur]

(20) Um stílbrögð Hellu sjá Kristján B. Jónasson: „Kvikmynd á bók“. Tímarit Máls og menningar, 52. árg., 2. hefti, 1991, s. 104.

(21) Hallgrímur Helgason: Hella [1990]. Reykjavík: Mál og menning, íslenski kiljuklúbburinn, 1992, s. 111-112.

(22) Sama, s. 151.

(23) Kristján B. Jónasson: „Ár stöðugleikans. Um nokkrar skáldsögur sem komu út á árinu 1994.“ Tímarit Máls og menningar, 56. árg, 1995, 4. hefti, s. 111.

(24) Hallgrímur Helgason: Þetta er allt að koma [1994]. Reykjavík: Mál og menning, íslenski kiljuklúbburinn, 1995, s. 327.

(25) Sama, s. 403

(26) Hallgrímur Helgason: 101 Reykjavík. Reykjavík: Mál og menning, 1996, s. 38.

(27) Eiríkur Guðmundsson: „Þar er mér rétt lýst“. Tímarit Máls og menningar, 58. árg., 2. hefti, 1997, s. 119

(28) Hallgrímur Helgason: 101 Reykjavík. Reykjavík: Mál og menning, 1996, s. 29.

(29) Sama, s. 179.

(30) Sama, s. 131.

(31) Sama, s. 304.

(32) Sama, s. 223.

Sprengikraftur sköpunargleðinnar
Höfundaverk Hallgríms Helgasonar frá 2001 - 2024

Hallgrímur Helgason er í dag einn virtasti höfundur landsins. Í augum almennings er nánast orðið samasem merki á milli hans og íslenskrar bókmenningar. Það er þó langt frá upphafi höfundar sem ýfði upp allt og alla á tíunda áratug síðustu aldar með eldheitum yfirlýsingum og gjörningaæði. Frá árinu 2001 hefur hann með öruggri hendir skilað bókverkum inn í deigluna sem hafa sett ný viðmið í efnistökum og ádeilu. Hann hefur verið óhræddur við að taka fyrir jafnvel stærstu fyrirbæri íslenskrar menningar og sigraði loks hjörtu landsmanna með sögum sínum af sveitavolæði á Segló. Stílinn hefur einnig tekið stakkaskiptum eða öllu heldur hefur fundið sinn farveg, ekki í framúrstefnu heldur í einhverskonar úrvinnslu úr fornum sagnahefðum með einstöku stílsniði Hallgríms í ofanálag. Við það bætist svo stór alþjóðlegur lesendahópur, sem Hallgrímur hefur heillað með lýsingum sínum á landi og þjóð. Hann nýtur, að því sem virðist, mestra vinsælda í Þýskalandi, en hefur líka hlotið viðurkenningar hjá menningarvitum Frakklands.

Hann hefur samt ekki sagt skilið við hlutverk sitt sem samfélagsrýnir og tekur enn virkan þátt í samfélagsumræðunni. Við upphaf tímabilsins lenti hann í stormasömum átökum við hægrimenn vegna ummæla hans um bláu höndina, en þar vísar hann í kenningar manna um ítök ákveðna hægrimann hér á landi. Og í tengslum við nýyfirstaðnar þingkosningar nú í haust lét Hallgrímur orð sín dynja á þeim stjórnmálamönnum sem reyndu að nota andstöðu við útlendinga til þess að auka fylgi sitt. Því má segja að hann sinni enn hlutverki sínu sem gagnrýninn menntamaður af fullum krafti.

Sama má segja um myndlistina, en Hallgrímur er myndlistamaður og hefur sinnt henni jöfnum höndum frá upphafi. Eftir útgáfu verksins Sjóveikur í München (2015) talaði höfundur um að hann hefði fundið nýtt frelsi til listsköpunar, en bókin fjallaði um erfiðan tíma og áföll í lífi skáldsins.[i] Þannig er ljóst að skrif og myndlistasköpun Hallgríms eru samofin, sem er líka auðséð á yfirlist sýningu yfir verk Hallgríms sem haldin var á Kjarvalstöðum í ár, en þar var farið yfir feril listamanns sem nú spannar hátt í 45 ár.

Höfundur Íslands

Í lok árs 2001 kemur út skáldverkið Höfundur Íslands þar sem rithöfundurinn Einar J. Grímsson vaknar í eigin verki. Bókin er eins og rússnesk brúða þar sem hvert verkið er innan í öðru, þannig er hugmyndin byggð á Sjálfstæðu fólki, en einnig ævisögu Halldórs Laxnes og Sjálfstætt fólk var, eins og kunnugt er, á sínum tíma svar við bók Knut Hamsuns Gróður Jarðar (1917). Hér er því um túrbó textavensl að ræða. En á sama tíma er þetta mjög einföld frásögn um mann sem, eftir andlát, vaknar í eigin verki og lifir aftur á bak í gegnum það þar til sagan hefst að nýju. Þannig er formgerðin í raun mjög hefðbundin þó hún á yfirborðinu virki róttæk.

Verkið tekst á við hugmyndir um höfundarverk og sköpun og lesendur upplifa skáld sem tekur himinn af einum stað til þess að líma hann inn á öðrum stað án þess að taka tillit til þess fólks sem býr undir honum. Hallgrímur var ófeimin við að tilkynna að hér væri verið að fjalla um Halldór Laxness, enda er það greinilegt á verkinu að það fylgir æviágripum hans. Nóbelskáldið, eins og hann var gjarnan kallaður setti svip sinn á allt bókmenntalíf Íslendinga alla tuttugustu öld, og hafa margir höfundar talað um að reyna að fóta sig í skugga hans. Við aldamótin er líkt og ungur Hallgrímur hafi ákveðið að ryðja þessu ljóni úr vegi, í eitt skipti fyrir öll og einfaldalega ráðast á garðinn þar sem hann er hæstur. Niðurstaðan er vægðarlaus meðhöndlun á Halldóri, þar sem Sovéttrú hans, kvennamál og allskonar hégómi er dreginn fram, auk þess sem lesendur upplifa skáldið í ýmsum líkalegum athöfnum sem hafa hingað til ekki ratað á blað. Þetta er allsherjar afhelgun á einu helsta átrúnaðargoði íslenskra bókmennta. En um leið upphafning og minnir þannig á þegar ungt dýr í hóp leggur gamla karldýrið að velli, um leið og það sýnir því tilsetta virðingu, vitandi að það eigi líklega sömu örlög í vændum. Karldýr tekur við af karldýri. Hallgrímur talar um mikilvægi þess að sinna arfleifð Halldórs í viðtali við Val Gunnarson sem nefnist „Nobody is afraid of Laxness anymore“[ii] og segir þar Halldór vera besta höfund Íslendinga, og í viðtölum við útgáfu verksins nefnir hann oft aðdáun sína á skáldinu. Verkið vakti miklar tilfinningar, og voru margir afdráttarlaust með eða á móti því í anda kaldastríðsárana. Með því að ráðast að höfuðskáli vinstri manna eignaðist Hallgrímur nýja stuðningsmenn meðal hægrimanna sem stuttu áður höfðu verið æfir við hann vegna handaummæla. Þannig setti verkið allt af stað og þar með fleiri ritdeilur, sem fæstar fjölluðum um bókina en voru hluti af langdregnu uppgjöri eftir kaldastríðsárin.

Það eru í þessi verki tvö einkenni sem eiga eftir að fylgja Hallgrími næstu ár, annarsvegar það skáldaleyfi sem höfundur tekur sér með því að skrifa um alvöru fólk og hins vegar hugmyndir um alvald höfundar. Alvald höfundar er miðlægt í verkinu, bæði í því að Einar J. er höfundur sem hefur skrifað heila þjóð, hann er þjóðskáld, hann er höfundur Íslands, en líka á meta stigi, þar sem höfundurinn Hallgrímur hefur allt í hendi sér og getur raðað saman að vild. Við það bætast svo vangaveltur um þjóðerni og eðli mannsins sem verða fyrirferðarmeiri þegar á líður höfundaverkið.

Almættið og Sauðarkrókur

Í bók sinni Herra Alheimur (2003) nær Hallgrímur nýjum hæðum. Eftir að hafa tekið fyrir þjóðskáld íslendinga þá skrifar hann hér í orðastað almættisins. Guð sjálfur, leikinn af Marlon Brandó, fylgist með sköpunarverki sínu og úr verður spennusaga í anda Hollywood. Þetta er tilraun Hallgríms til þess að nálgast dægurmenningu með ofsafenginni epík, en sýnir jafnframt að honum er ekkert heilagt. Það er erfitt að greina þennan texta, sem er á vissan hátt birtingarmynd sköpunarflæðis sem verður eftir að íslenskt samfélag opnast gangvart nútímanum. En á Íslandi sátu menn óvenju lengi fastir í viðjum kalda stríðsins og það er ekki fyrr en með fjármagnsbyltingunni eftir aldamót að menningin fer að breytast. Frá því að hafa vera föst í mjög takmarkandi menningarhugmynd eru mönnum nú allri vegir færir og allt má. Það verður ákveðið hamhlaup á þessum árum. Svo strandar það svo í hruninu og þjóðin þarf þá að horfast í augu við sjálfa sig með allt öðrum formerkjum. Bók Hallgríms er eitt dæmi um þessa hamlausu sköpunargleði sem varð þegar allt var hægt. Og frá hæstu hæðum ferðumst við í Roklandi (2005) inn í allra minnsta samhengið, en verkið gerist að mestu á Sauðarkróki. Sem er á sinn hátt andstæða himnaríkis. Hér fylgjumst við með Bödda, sem er snúinn heim eftir dvöl erlendis og finnur sig ekki í íslenskri dægurmenningu. Karakter hans er ekki mikið fyrirferðarminni en almættisins og dómharkan sínu verri. Böddi er of stór fyrir Ísland og of lítill fyrir heiminn og lesendur fylgjast með innri baráttu þessa hálflesna manns í gegnum sætt og súrt á Sauðakróki. Í verkinu birtist aftur þessi sterki höfundavilji sem mótaði fyrir í Höfundi Íslands og Alda Björk Valdimarsdóttir fjallar um í bók sinni Rithöfundur Íslands (2009). Hann birtist helst í því hvernig rödd höfundar smýgur inn í alla þætti verksins og virðir engin hefðbundin mörk – eins og á milli sögupersónu og höfundar. Þetta einkenni Hallgríms verður áberandi þegar á líður og nýtur sín kannski best í Sextíu kílóa þríleiknum, en það má líkja þessu við að sjá bíómynd með athugasemdum leikstjóra. Höfundur er einhvern veginn alltaf til staðar og tilbúinn að skýra málin fyrir lesendum.

Drepfyndni!

10 ráð til þess að hætta að drepa og byrja að vaska upp (2010) fjallar um króatískan leigumorðingja sem þarf að flýja annars velheppnaðan feril í New York og endar fyrir slysni á Íslandi og það í faðmi endurfæddra sjónvarps-kristna. Hann þarf að takast á við fortíðir sínar og finna einhverja framtíð á meðan hann reynir að viðhalda öllum þeim lygum sem hann skýlir sig á bakvið. Hann er siðlaus, karlremba og ansi kaldrifja - sem passar allt við staðalímynd leigumorðingja. Eins og í öðrum verkum Hallgríms á persónan til að renna saman við höfundarrödd og stundum tekst þessum klaufalega karli að lýsa umhverfi sínum af ótrúlegir snilld, kímni og innsæi. Hér er eitt af aðalmerkjum Hallgríms, fyndnin í fyrirrúmi, en hún litar öll verk hans og var í raun vandi þegar hann lagði stund á listanám í Munchen þar sem hann fékk að vita að hann væri of fyndinn.

Íslendingar hafa ekki alltaf kunnað að meta fyndni, og telst leiðinlegt fólk hér á landi gjarnan gáfaðra en aðrir. Kímni hefur heldur ekki alltaf átt upp á pallborðið hjá menningarvitum, og gjarnan flokkuð með lægri hvötum mannlífsins. Slík sýn á bókmenntir og listir er auðvita meingölluð – enda er hlátur og húmor drifkraftur í allri sköpun. Húmorinn hjá Hallgrími minnir þannig á andardrátt. Það er eins og hann geti ekki látið vera að grínast, gera orðagrín, draga upp karikatúr, setja sögumann í óþægilegar aðstæður eða henda fram ádeilugríni á samfélag og samferðarmenn. Þessi andi grínsins er þannig yfir og allt umkring og er oftar en ekki ástæðan fyrir því að höfundur stundum grípur fram í fyrir sögumanni. Eins og Gunnþórunn Guðmundsdóttir skrifar í umfjöllum Rokland þá skiptast lesendur í tvo hópa hvað varðar húmor Hallgríms, sumir fá nóg af orðagríni á meðan aðrir fá aldrei nóg af því góða.[iii] 

Bókin um leigumorðingjann seinheppna er líka dæmi um þau miklu hvörf sem orðið hafa í íslenskri menningu þegar hér er komið við sögu. Fyrir aldamót gerðist það varla að maður væri drepin í íslenskri skáldsögu, en nú í nýja tímanum hleypa höfundar útlenskum morðingjum til landsins. Sem kannski á sinn hátt er birtingamynd skuggahliðar fjármangsbyltingarinnar. Þegar landið opnast móti heimi opnast það fyrir allskonar fólki, og sjálf uppgötum við að þjóðin er allskonar og ekki lengur sveipuð sakleysi og einfaldleika. Og þó að grínið sé mikið, þá renna hægt og rólega tvær grímur á lesenda. Galsafullt ofbeldi og glens á rætur sínar að rekja til áfallasögu á Balkan og þeirri ólýsanlegu grimmd sem þar ríkti. Þannig verður þessi æðisgengni farsi að verki fullu af áleitnum spurningum, spurningum um húmor og afbeldi, hverju við hlæjum að og hvað liggur á bakvið. En í nútímamenningu er fagurfræði ofbeldis og háðs oft þéttofin í árennslulausum menningarafurðum, sem sjaldan staldra við og kanna sársaukan bak við ofsann.

Skáldað líf 

Ofbeldið er líka allsráðandi í Konan við 1000 gráður (2011) en þar kynnumst við Herborgu Maríu sem liggur í kör í bílskúr í Reykjavík. Hún slær hinsvegar ekki slöku við, er tröll á netinu og lætur gamminn geysa um liðna tíð. Hún hefur upplifað allt, ávallt verið í grennd við mannkynssöguna allt frá því að hún sem barn var skilin eftir ein á brautarpalli í miðri heimstyrjöld. Í gegnum lýsingar hennar upplifum við því sögu Evrópu á tuttugustu öld. Herborg er annarsvegar hluti af yfirstétt téðar álfu, sem barnabarn íslenska forsetans, og hinsvegar eitt af fórnarlömbum hennar. Hún er jaðarsett kona sem verður fyrir barðinu á stríðum, karlmönnum og sjálfri sér. Líkami hennar, sem nú bíður þess að kveðja er markaður áföllum. En húmorinn er þrátt fyrir alla erfiðleika, yfir og allt umkring, að hætti Hallgríms. Hér er heldur engin skortur á orðaleikjum orðagríni og leikandi myndmáli. Eins og Ingvi Þór Kormáksson bendir á í umfjöllun sinni:

Orðgnóttin er gífurleg og reynt á þanþol málsins. Tungumálið í stöðugri endurnýjun eins og Hallgríms er vandi. Það eru stuðlar, höfuðstafir, innrím og útrím og ótæpilegur fjöldi nýyrða.[iv]

Bókin fékk mjög blandaða móttökur. Sumir fögnuðu þessari hamslausu lýsingu á tilfinningalífi eldri konu, en þær eru sjaldan miðja bókmennta. En aðrir fundu sig knúna til að taka til varnar fyrirmyndinni. Verkið er á sinn hátt skáldævisaga Brynhildar Björnsson og hefur Hallgrímur sumt alveg óbreytt á meðan hann tekur sér veglegt skáldaleyfi með annað. Bókin vakti þannig umræðu um hvað skáld geta leyft sér að gera með ævisögur annara. Á vissan hátt er það sama umræða og skapaðist í kringum Höfund Íslands, nema hvað hér þótti enn lengra seilst inn í prívat lífið þar sem Brynhildur var ekki opinber persóna á sama hátt og Laxness. Aftur olli skáldverk Hallgríms ritdeilum sem ekki snérust beinlíns um verkið heldur um mörk skáldskapar og raunveruleika. Það virðist nauðsynlegt fyrir Hallgrím að fikra sig meðfram landmærum raunveruleikans í verkum sínum og öðru hverju draga hann inn í þau. Þetta sést líka í nýjustu verkum hans eins og farið verður yfir hér að neðan.

Sjóveiki og uppköst

En einmitt þegar gagnrýnendur Hallgríms telja hann hafa gengið allt of nærri öðrum snýr hann pennanum að sjálfu sér og afhjúpar erfiða tíma í eigin lífi í skáldævisögunni Sjóveikur í München (2015). Bókin fjallar um vetur í lífi unga Hallgríms þegar hann lagði stund á listnám í Þýskalandi. Verkið er skáldsaga, en lýsir einnig upplifunum hans, þar á meðal kynferðislegu ofbeldi sem hann varð fyrir þennan vetur. Við fylgjumst með Hallgrími sem þjáist af óstjórnlegri sjóveiki í München og kastar upp í tíma og ótíma, einhverskonar svartri steypu sem vekur bæði óhug og viðbjóð og minnir okkur á úrkastið sem er hvorki dautt né lifandi en ávallt nátengt sköpun. Eins og slefið á kókflöskunni er listin, þegar hún er best, hluti af okkur sem við skiljum eftir í heiminum. Og það er líka heila málið, Hallgrímur þarf að horfast í augu við sjálfan sig sem listamann, takmarkanir sínar og hæfileika. Bókin er einstaklega vel skrifuð og stíll Hallgríms nýtur sín í þessari hægu straumþungu frásögn um þroskasögu listamanns.

Tilhneiging höfundar til þess að blandast rödd sögumanns, og litar flest verk hans, nýtur sín vel hér. Sögumaður og Höfundur eru á vissan hátt sami maður, þó auðvita sé eitthvað fært í stílinn og því kannski eðlilegra að hann tali með einstökum stíl Hallgríms en þegar t.d. Einar J. Grímsson í Höfundi Íslands eða Böddi í Röklandi gera slíkt hið sama.

Þýðingar og leikverk

En Hallgrímur er ekki við eina fjölina felldur í listinni frekar en áður og verk hans rata líka á svið. Konan við 1000 gráður naut gífurlegra vinsælda á sviði Þjóðleikhússins og brátt verður frumsýnd leikgerð af fyrstu bókinni í Sextíu kílóa þríleiknum. Auk þess hefur Hallgrímur unnið við þýðingar á meðal annars Mouliér og Shakespeare. Hann hefur unnið náið með leikhópnum Vesturport og verk hans sett á svið erlendis.

Það er ástæða til þess að staldra við þá höfunda sem Hallgrímur hefur tekið að sér að þýða fyrir leikhús, aftur ræðst hann ekki á garðinn þar sem hann er lægstur og er það til marks um stöðuga barráttu hans gegn meðalmennsku. En það er líka vert að athuga hversu heillaður höfundur er af þessum meisturum hins klassíska forms. Strangar formkröfur hjá Molière og Shakespeare eru líkt og fígúratívt málverk eitthvað sem Hallgrímur virðist tengja betur við en framúrstefnu og abstrakt verk. Eins og Alda Björk Valdimarsdóttir hefur bent á þá er Hallgrímur frá upphafi mjög gagnrýninn á alla framúrstefnu, þó hann laðist að fagurfræði og sprengikrafti póstmódernisma. Þessi klassísku form, gamanleikir, harmleikir og epík, virðast höfða mun betur til Hallgríms en frásagnarform samtímans.

Sextíu kíló af lifandi höfundi

Eitt af einkennum þessara klassísku forma er sterk og stöðug höfundarödd, það er einhver að segja sögu og það má treysta viðkomandi. Hugmyndin um höfundinn sem stöðuga miðju hefur átt undir högg að sækja frá millistríðsárum tuttugustu aldar. Eftir miðbik aldarinnar lýsti Roland Barthes því yfir að höfundurinn sé dauður, en það má segja að hann sé upprisinn hér í þriggja binda epík Hallgríms um sólskin á Seglufirði og í Dakóta (eða því sem næst). Bækurnar Sextíu kíló af sólskini (2018), Sextíu kíló af kjaftshöggum (2021) og Sextíu kíló af sunnudögum (2024) mynda epískan þríleik Hallgríms um lífið á hinum ímyndaða Segulfirði. Prósi Hallgríms hér er þéttofinn öllum þeim þráðum sem einkenna stíla hans. Þannig er hér höfundur sem kynnir lesanda fyrir aðstæðum – verklagi og húsakosti, höfundur sem lætur gamminn geysa með gróteskum líkamleika, höfundur sveitarómantíkur, róttæka ádeiluskáldið sem dregur kjör alþýðumanna fram í dagsljósið og óþekka skáldið sem á það til að draga sprelllifandi fólk inn í frásögn sína. Höfundur ávarpar lesanda strax í upphafi verks og beinir augum hans að aðstæðumun á milli okkar og sögupersóna. Hann leikur sér að formum og rétt í upphafi gæti lesandi haldið að hér væri á ferðinni súrrealískt verk. En í stað þess tekur við frekar súr realismi : Lýsingar á sveitum landsins og aðstæðum fólks sem eingöngu fæst kyngt með góðum skammti af fyndni. Við kynnumst ógrynni af persónum en meginfrásögnin fylgir Gesti Eilífssyni og föðurímyndum hans. Hann fer alla leið til Ameríku og hittir þar fyrir Vestur-Íslendinga en ávallt er miðja verksins í kringum síldina á Segló. Þríleikurinn er líka glæpasaga, sem fjallar um gróf kvennamorð sem enginn rannsakar, það er kraftmikið stílbragð og óhugnanlegt hvernig þessi morð rata aldrei almennilega inn í miðju verkana – stílbragð sem speglar þá tíma sem verkið lýsir.

Eins og fyrr segir hafa þessi verk aukið veg og virðingu skáldsins hjá þjóð sinni, enda fjalla þau öðrum þræði um þessa sjálfhverfu örþjóð. Höfundur veltir í sífellu vöngum yfir því hvað einkennir þessa þjóð og hvað valdi. Alveg eins og Gestur leitar föður síns, leitar höfundur að eðli Íslendinga jafnt í moldarkofum sem í timburhöllum og hugmyndir um skáldaeðli Íslendingsins eru aldrei langt undan.

Hallgrímur Helgason er orðinn roskinn höfundur. Hann er ekki lengur riddari öldurhúsanna eða fulltrúi Reykvísku krakkana í bókmenntunum. Sköpunargleðin, fjölhæfnin og þörfin til þess að ögra eru hins vegar á sínum stað og því má segja að Hallgrímur sé enn í dag að þenja mörk tungumálsins og bókmenningarinnar. Hann hefur lagt hefðina að velli, skapað sinn eigin stíl og nú eignast stað í hjörtum landsmanna með stórbrotinni sveitaepík. Höfundarverk hans ramma inn umbrotatíma í íslensku þjóðfélagi. Frá óbilandi trú á eigin getu og útrás, í gegnum hrunið, yfir í efa og togstreitu. Samt er staðfestan rétt undir yfirborðinu, fæturnir kirfilega staðsettir í aldagmalli sagnahefð og vélin knúin áfram af galsa og sköpunargleði.
 

Rósa María Hjörvar, 2024

[i] „Það mátti ekki sjást mistök eða glufa sem myndi afhjúpa eitthvað“, viðtal á RÚV, Júlía Margrét Einarsdóttir, 27,oktober 2024

[ii] „Nobody is afraid of Laxness anymore“ viðtal við Val Gunnarson í The Grapewine, 16. Apríl 2019

[iii] Gunnþórunn Guðmundsdóttir, Rokland, umfjöllun á bókmenntavef, desember 2005

[iv] Ingvi Þór Kormáksson, Konan við 1000 gráður, umfjöllun á bókmenntavef, nóvember 2011

Almenn umfjöllun

Alda Björk Valdimarsdóttir: Rithöfundur Íslands: Skáldskaparfræði Hallgríms Helgasonar. Studia islandica 60. Ritstjóri Gunnþórunn Guðmundsdóttir. Reykjavík, Bókmenntafræðistofnun H.Í. 2008.

Alda Björk Valdimarsdóttir: „Leitin að Jónasi: Hallgrímur Helgason og íslensk ljóðhefð.“
Í: Ástráður Eysteinsson, Dagný Kristjánsdóttir og Sveinn Yngvi Egilsson (ritstj.): Heimur ljóðsins. Reykjavík, Bókmenntafræðistofnun H.Í. 2005, s. 10-20.

Auður Aðalsteinsdóttir: „A carnival of sailing homes and shipwrecks: ocean and society in Hallgrímur Helgason's historical fiction“
Edda, 110 árg. 1.tbl., 2023, s. 36-50

Árni Óskarsson: „Upprisa amlóðans: rætt við Hallgrím Helgason“
Tímarit Máls og menningar, 70. árg., 1. tbl. 2009, s. 65-70

Dávid Veress: „Izland olyan, mint a lottó“ (viðtal)
Észak : skandinavisztikai folyóirat, 2. árg., 2. tbl. 2019, s. 36-43

Edward Weinman: „A Fly With Fangs.“
Viðtal í Iceland Review, 2004 (3), s. 11.

Hrefna Haraldsdóttir: „Skáldatími. Hallgrímur Helgason.“
Námsgagnastofnun, 1998. Hugsjón, 1998. [myndband]

Jón Yngvi Jóhannsson: „Billedkunstnerne kommer: er islandsk litteratur en happening eller en installation? / The Coming of the Visual Artists: Is Icelandic Literature a happening or an installation?“
Nordisk litteratur 2001, s. 72-75.

Kristján B. Jónasson: „Kvikmynd á bók“
Tímarit Máls og menningar, 52. árg., 2. tbl. 1991, s. 104-107.

Þorsteinn J. Vilhjálmsson: „101 Alheimur“ Viðtal við Hallgrím Helgason
Tímarit Morgunblaðsins, 23. 11. 2003, s. 10-13.

Um einstök verk

10 ráð til að hætta drepa fólk og byrja að vaska upp

Gunnþórunn Guðmundsdóttir: „10 ráð til að hætta að drepa fólk og byrja að vaska upp“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Árni Óskarsson: „Make love, not war“
Tímarit Máls og menningar, 70. árg., 2. tbl. 2009, s. 123-126

101 Reykjavík

Eiríkur Guðmundsson: „Þar er mér rétt lýst“
Tímarit Máls og menningar, 58. árg., 2. tbl. 1997, s. 113-119.

Olga Alexandersdóttir Markelova: „Skáldsagan 101 Reykjavík á rússnesku: að þýða orðaleik.“
Milli mála, 10. árg. 2018, s.119-127

Victoria Ann Cribb: „Hallgrímur Helgason in the Spotlight“
Viðtal í Iceland Review, 2000 (vol. 38), s. 76-77.

Herra Alheimur

Þorsteinn J. Vilhjálmsson: „101 Alheimur“ Viðtal við Hallgrím Helgason
Tímarit Morgunblaðsins, 23. 11. 2003, s. 10-13

Höfundur Íslands

Árni Óskarsson: „Snilldin og sektin. Rýnt í verk Hallgríms Helgasonar.“
Tímarit Máls og menningar, 63. árg., 1. tbl. 2002, s. 18-23.

Friedhelm Rathjen: „Mißglückte Laxness-Demontage: Hallgrímur Helgason.“ Tintenkurs Nordwest, 2006, s. 163-166.

Konan við 1000°

Alda Björk Valdimarsdóttir: „Hann lagði okkur í ræsið í hverri viku“
Skírnir, 186. árg. (vor) 2012, s. 147-165

Ingvi Þór Kormáksson: „Heitt í kolunum“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Soffía Auður Birgisdóttir: „[...] mörg eru sjálf þín, kona“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar, 73. árg. 2. tbl. 2012, s. 137-143 

Rokland

Gunnþórunn Guðmundsdóttir: „Ísland er sjoppa.“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Jón Yngvi Jóhannsson: „Heima hjá mömmu: vangaveltur um frásagnarfræði og gagnrýni í Roklandi og 101 Reykjavík.“ Tímarit Máls og Menningar, 67. árg., 4. tbl. 2006, s. 68-75.

Sextíu Kíló af sólskini

Marianna Clara Lúthersdóttir: „Trúin á skáldskapinn“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar. 80.árg., 2.tbl., 2019, s. 120-124 

Marianna Clara Lúthersdóttir: „Ævintýraför um fortíð Íslands - og tungumálið“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér 

Sjóveikur í München

Gunnþórunn Guðmundsdóttir: „Ungur ég var“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér 

Við skjótum títuprjónum

Árni Davíð Magnússon: Við skjótum títuprjónum (ritdómur).
Són, 18. árg., 2020, s. 131-133

Þetta er allt að koma (skáldsagan)

Kristján B. Jónasson: „Ár stöðugleikans. Um nokkrar skáldsögur sem komu út ár árinu 1994.“
Tímarit Máls og menningar, 56. árg., 4. tbl. 1995, s. 107-121.

Þetta er allt að koma (leikritið)

Halla Sverrisdóttir: „Strákar um stráka til stráka“
Tímarit Máls og menningar, 65. árg., 2. tbl. 2004, s. 118-122.

2021 - Íslensku bókmenntaverðlaunin: Sextíu kíló af kjaftshöggum

2021 - L'Ordre des Arts et des Lettres - frönsk heiðursorða lista og bókmennta

2018 - Íslensku bókmenntaverðlaunin: Sextíu kíló af sólskini

2017 – Rithöfundasjóður Ríkisútvarpsins

2017 – Íslensku þýðingaverðlaunin: Óþelló eftir William Shakespeare

2004 – Borgarlistamaður Reykjavíkur

2001 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Höfundur Íslands

2000 – Menningarverðlaun DV í leiklist

1999 – 2. verðlaun í leikritasamkeppni Hádegisleikhússins: 1000 eyja sósa

Tilnefningar

2022 - Íslensku þýðingaverðlaunin: Hjartað mitt eftir Jo Witek og Christine Roussey 

2021 - Íslensku bókmenntaverðlaunin: Sextíu kíló af kjaftsöggum

2018 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Sextíu kíló af sólskini

2015 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Sjóveikur í München

2013 – Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs: Konan við 1000°

2011 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Konan við 1000°

2007 – Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs: Rokland

2005 – Menningarverðlaun DV í bókmenntum: Rokland

2005 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Rokland

1999 – Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráð: 101 Reykjavík