Steinunn Sigurðardóttir

Þrjár smásögur um skáldskap

Stundum er höfundur spurður: Hvert er meginþemað í verkum þínum? Hjá mér verður fátt um svör því heimarnir sem ég hrærist í eru fleiri en tveir og ekki líkir, heimur tiltölulega hlutlausrar frásagnar og alveg huglægur heimur til dæmis, heimur prósa og heimur ljóðs. Einhverjir rauðir þræðir hljóta þó að ganga í gegnum bækur sama höfundar. Ég á sjálf erfitt með að rekja þá, en stikkorð gæti ég komið með. TÍMINN væri eitt af þeim. TÍMINN í verkum mínum er að nokkru leyti tengdur íslenskri náttúru og árstíðum hennar. Íslenskur tími er að eilífu tregablandinn, það er enn síður hægt að ná í skottið á honum en á öðrum tíma, hann er eftirsjá eftir sumrinu sem leið án þess hægt væri að festa hönd á því, tilhlökkun til vorsins sem aldrei ætlar að koma, kvíði fyrir vetrinum sem teygir sig yfir mestallt árið.

Danska skáldið Henrik Nordbrandt lætur heita í einu ljóða sinna að það séu 15 mánuðir í árinu. Hann telur mánuðina upp og endar á: nóvember, nóvember, nóvember.
Tíminn á Íslandi hagar sér öðru vísi. Gamall bóndi í minni sveit segir að það vanti einn mánuð í árið, milli maí og júní. Mánuðurinn sem vantar gæti verið táknrænn fyrir þá iðju að skrifa bækur - kannski finnst þeim sem skrifar að eitthvað vanti. Hver veit nema það að skrifa sé tilraun til þes að fylla upp í rýmin endalausu - að gera hið ósýnilega sýnilegt - að bæta mánuði í árið, ef hann skyldi vanta.

Tragedían í lífi höfundar er sem sagt ekki misheppnuðu verkin (og það eru þau sjálfsagt öll, á einhvern hátt) heldur þau sem aldrei verða samin, og eru hvergi til nema í kollinum á honum, sem hugmynd, ein setning, örsaga, eða einber titill. Allir þeir draumatitlar sem ég fæ aldrei að nota á öll þau verk sem aldrei verða skrifuð. Yfir þeim gæti ég grátið.
Ef ég mætti fæðast aftur vildi ég verða rithöfundur, gjarnan kvenrithöfundur, en helst kynlaus eða fjölkynja, og mega skrifa brot af þeim verkum sem ég átti óskrifuð í þessu lífi.
Og þannig áfram - koll af kolli.

----- ooo -----

Það að yrkja ljóð og að skrifa skáldsögur á fátt sameiginlegt, annað en kannski það að vera uppreisn, innhverf og úthverf. Það er ögrun við sjálfan sig, við samfélagið; hjá skáldsagnahöfundi er það oft grín, gert að sjálfum sér ekki síður en öðrum, útúrsnúningur úr sjálfum sér. Þegar Flaubert segist vera Madame Bovary, þá tek ég hann bókstaflega.
Skáldsagnahöfundur nýtir sjálfan sig nefnilega út í æsar og gramsar í sér eftir þeim þáttum sem hann þarf á að halda hverju sinni. Oft sér lesandinn sjálfan sig í þáttunum sem eru sóttir í höfundinn en ekki í fyrirmyndir úti í bæ, og heldur ekki í lesandann sem heldur að hann geti verið fyrirmynd, jafnvel í bókstaflegri merkingu.
Eitt af því sem skáldsagnahöfundur kemst varla hjá að spauga með er hans eigin þjóð. Hans gagnrýna auga hlýtur að sjá eitt og annað athugavert sem nýtur sín best í gríni. Það er hér sem höfundar smáþjóða lenda á hálum ís.

Frakki eða Þjóðverji getur gert gys að sinni þjóð. Stórþjóð finnst það fyndið og mátulegt á sig. En ef Íslendingur eða Íri leikur sama leik er þjóðinni ekki skemmt. Smáþjóð þolir ekki að sjá sjálfa sig í spéspegli, því hún er haldin samblandi af bullandi minnimáttarkennd og blundandi stórmennskuæði. Hún þolir ekki að sjá mítólógískum hugmyndum um sjálfa sig kollvarpað.

Ljóðin eru annar handleggur. Ég hef reyndar ekki mikið um þau að segja, frekar en um handlegginn á mér, því þau eru mér svo samgróin. En ég er fegin að hafa byrjað í ljóðum, að eiga þar stað, fegin að hafa alltaf haldið mig við þau öðrum þræði. Ég þarf að minnsta kosti ekki að búa við það að vera frústrerað ljóðskáld, eins og sumir skáldsagnahöfundar telja sig, þar á meðal Faulkner.

Í ljóðinu er ég á mínum gamla heimavelli og fæ að sýsla með mitt sæla form - spara orð og annað, skera niður, finna nýtt orð og betra, alltaf nýtt, þar til það kemur loksins niðurstaða. Þá er gaman. En ég yrki ekki nema ég sé í skapi til þess. Prósa má skrifa hvernig sem viðrar í sálinni, það er starf sem hægt er að ganga til eins og hverrar annarrar skrifstofuvinnu.

------ ooo -----

Orð hafa verið leikföngin mín frá því ég man eftir. Ég var innan við tveggja ára þegar kveðskapurinn byrjaði að dynja á mér. Gestir og gangandi létu ekki sitt eftir liggja, það var líka sungið, og sportið var að læra þetta sem allra fyrst, ferskeytlur, heilræðavísur, sálma, ættjarðarljóð, og kenna helst öðrum hið snarasta, ef ég náði í fórnarlamb. Hins vegar var ekki vitað hvar svona ungt barn lærði samsetningar af ljótum orðum sem það lét út úr sér til þess að gá hvernig fullorðna fólkinu yrði við.

Orðin voru ekki aðeins leikföng heldur einnig leikfélagar. Ég átti leikfélaga sem bjó í brakandi miðstöðvarofni, ég sat á gólfinu og spjallaði við hann langtímum saman; hann var ósýnilegur félagi gerður úr mínum eigin orðum og dagdraumum. Borges segir að rithöfundurinn sé dagdreymandi. Mér finnst það fallegt, og kannski er það jafnvel satt.
Ég lærði óvart að lesa fjögra ára, með því að elta bróður minn í lestrartíma. Ég varð alæta á bækur og það var ekkert einsdæmi í bænum. Í Reykjavík þess tíma var enga aðra afþreyingu að hafa en að lesa bækur og fara í sund. Ég er því að mestu alin upp á Borgarbókasafninu í Þingholtsstræti og í gömlu sundlaugunum í Laugardal og í strætisvögnum sem fóru á milli þessara staða og heimilisins. Æskuna út var toppurinn gegnsósa af furðulegum hrærigraut, Basil fursta, Morgunblaðinu, Halldóri Laxness og Tom Swift, og tærnar vatnsósa.

Þegar ég var sex ára heyrði ég flutt eintal í útvarpi. Ég varð heilluð af þessu formi og hvíslandi rödd leikkonunnar. Þá fór ég af stað og notaði eintal sem skemmtiatriði í afmæli. Þetta varð vinsælt og fastur liður nokkur afmæli í röð. Eftir á að hyggja, rökrétt framhald af eintalinu við miðstöðvarofninn.

Ekki löngu seinna skrifaði ég leikrit sem krakkarnir í hverfinu ætluðu að leika í bílskúrnum heima. Það varð aldrei af frumsýningunni. Mamma einnar stelpunnar komst í handritið. Henni fannst of mikið bölvað í því, svo hún bannaði dóttur sinni að taka þátt í uppfærslunni. Þar með datt þetta verkefni endanlega upp fyrir. Fyrsta hugverkið eftir mig sem átti að koma fyrir almenningssjónir varð sem sagt ritskoðun að bráð.

Þegar ég var þrettán fjórtán ára fór ég að yrkja ljóð, myrk og rómantísk. Að minnsta kosti minnir mig að þau hafi verið það. Þau eru öll týnd, nema ég hafi verið svo forsjál að henda þeim. Á dögum fyrstu ljóðanna geisuðu stormar í sálinni. Þess á milli lagðist drungi yfir. Þá var setið heilu dagana inni í sínu herbergi með lappir á skrifborði. Sama skrifborði og ljóðin voru ort á þegar hægt var að virkja drungann. Sama skrifborði og ljóðin voru falin í, lokuð og læst, allar götur þangað til ég safnaði þeim í handrit og þau voru gefin út á bók. Þess vegna var ljóðagerðin hjá mér árum saman eins konar launhelgar, læst með lykli í skúffum, undir blaðabúnkum. Lykillinn svo falinn kirfilega. Ég átti engan trúnaðarmann sem ég sýndi ljóðin; ég hefði dauðskammast mín fyrir þau gagnvart öðrum.

Það er viðeigandi að ritferill hefjist með leynd. Það að skrifa snýst að einhverju leyti um að fela, um samspilið milli þess að fela og að láta uppi. Það er svo mikilvægt að sýna ekki allt, alls ekki allt. Feluleikurinn er eitt af því sem gerir það spennandi að skrifa, og að lesa, vonandi. En hann er líka hættulegur fyrir höfundinn, því það er auðvelt að eyðileggja bók með of svæsnum undanbrögðum í feluleiknum.

Starfsheitið rithöfundur flökraði ekki að mér um sjálfa mig þegar ég var yngri, og ég var andvíg þeim stimpli jafnvel löngu eftir að ég var komin á skrið út á opinberan ritvöll. Sá vottur af uppreisn gegn því að vera það sem ég var alltaf er sérstaklega fyndinn í ljósi þess að um leið raðaði ég lífinu mjög nákvæmlega í kringum það að skrifa. Eftir á að hyggja er ég ekki óánægð með þessa uppreisn. Það er að vísu sjálfsagður hlutur að skrifa ef mann langar til, en afstaða þess sem skrifar breytist eftir að teningunum er kastað og hann er útgefinn höfundur. Kannski þessi vottur af uppreisn hafi hjálpað mér til þess að vera tiltölulega hreyfanlegur höfundur tiltölulega lengi. Ja hver vill festast í myndastyttustellingu af rithöfundi við skrifborðið.

Steinunn Sigurðardóttir

Hér á bókmenntavefnum eru birtar tvær greinar um höfundarverk Steinunnar Sigurðardóttur.

Þá fyrri ritar Úlfhildur Dagsdóttir árið 2000 og nefnist sú "Sjálfsmyndir í tíma". Þá síðari ritar Guðrún Steinþórsdóttir árið 2021 og nefnist hún "Frá Hugástum til Systu megin".

Síðari greinin birtist hér fyrir neðan í beinu framhaldi af þeirri fyrri, og hér má smella til þess að fara beint í síðari greinina: "Frá Hugástum til Systu megin".

Úlfhildur Dagsdóttir: Sjálfsmyndir í tíma – Steinunn Sigurðardóttir

Nú er sál mín eina íslenska skottan
sem eftir lifir, ef líf er þá orðið.

Hún leggst á búfé og ærir eyfirska smala.

Það er engum skemmt þegar skotta hneggjar
og rykkist um dalinn með sauðakrof næst sér.

Staðráðin í að ganga aftur og aftur.

Þessari kvendraugs-sál Steinunnar er ekki allri lokið eins og sálinni í erindinu á undan í þessu ljóði frá 1991, „Sjálfsmyndir á sýningu“. Þvert á móti; staðráðin í að ganga aftur og aftur líkt og kvendraugurinn er sál skáldkonunnar risi í íslensku bókmenntalífi, hvorki allri lokið né höktandi „dvergur á eftir með lítinn staf / óhuggandi í eins manns líkfylgd“, eins og segir í lokaerindi þessa ljóðabálks.

Steinunn Sigurðardóttir gaf út fyrstu bók sína, Sífellur (1969), 19 ára gömul og vakti hún strax athygli. Bækurnar Þar og þá (1971) og Verksummerki (1979) fylgdu í kjölfarið og 1981 og 1983 gaf hún út smásagnasöfnin Sögur til næsta bæjar og Skáldsögur. Steinunn skrifaði tvö sjónvarpsleikrit, Líkamlegt samband í norðurbænum (1982), byggt á sögu úr Sögum til næsta bæjar, og Bleikar slaufur (1985). Kvikmyndin var nærtækur miðill fyrir hana í byrjun níunda áratugarins en Steinunn vann sem þáttagerðamaður hjá sjónvarpinu og sá um menningarþætti sem vöktu mikla athygli. Þar fyrir utan hefur Steinunn skrifað ævisögu forseta Íslands, Vigdísar Finnbogadóttur, og þýtt skáldsögur og leikrit.

Líkt og listform Steinunnar eru mörg og fjölbreytt eru sjálfsmyndir hennar margar og margvíslegar; á öllum aldri og af báðum kynjum, eins og fram kemur í ljóðabálknum „Sjálfsmyndir á sýningu“ þar sem skáldið tekur á sig hverja myndina á fætur annarri. Og þökk sé íslensku tungumáli þá kemur upp sú skemmtilega staða að þótt sjálfsmyndirnar séu karlkyns; dvergur í upphafs- og lokaversinu, veðurfræðingur á einum stað og fallinn engill á öðrum, þá er sálin eða sjálfsmyndin alltaf kvenkyns; kona fönguð í líkama karlmanns sem undantekningarlaust gerir litla prívatuppreisn eins og veðurfræðingurinn sem spáir ekki lengur kórrétt;

En grunsemdir vakna í höfuðstöðvum
þegar veðurlýsing er þrumur og eldingar
í tvo sólarhringa samfleytt.

Svo átta menn sig: nú er sálin á yfirsnúning
og héraðslæknir er settur í málið.

Þannig er uppreisn falin í tungumáli líkt og kvenkynssál í karlmannslíkama; eða er þessi sál kannski músan sjálf, einskonar kvendraugur sem gengur aftur og aftur? Sjálfsmyndin er klofin frá sjálfri sér í upphafi líkt og kvenmannssjálf frá karlmanni, tvöföld og margföld, tvíkynja og margræð(in). Í þessu ljóði má sjá skýrast þá sjálfskönnun sem einkennir um margt verk Steinunnar; skáldkonan bregður sér í ýmis líki og speglar sig í aðförum veðurfræðinga og skotta.

Átök í tungumálinu eru áberandi í verkum Steinunnar, þar sem takast á og blandast írónísk sjálfsvitund og áleitnar tilfinningar. Þetta kemur greinilega fram í ljóðinu „Sjálfsmyndir á sýningu“ þar sem skottan og veðurfræðingurinn eru ótrúlega kímnar fígúrur, með sín sauðakrof og sínar vitlausu veðurspár, en undirniðri kraumar í tilfinningahver; veðurfræðingurinn ekki bara spáir vitlaust heldur þrumum og eldingum „í tvo sólarhringa samfleytt“. Þrumur og eldingar eru ein af þessum klassísku myndlíkingum andlegs fárviðris sem hér fær á sig nýja mynd; sálarángist kvensálar í veðurfræðingskroppi. Það er einmitt í slíkum írónískum orðaleikjum sem hæfileikar Steinunnar koma best fram, eins og bert er í prósaverkum hennar. Þessi tungumáls(á)tök veita ljóðum og textum Steinunnar kraft og ögrun.

Fyrsta skáldsaga Steinunnar, Tímaþjófurinn (1986) er kyrfilega staðsett í miðju umbrota póstmódernismans. Nálgunin er önnur en í smásagnasöfnunum og þá bæði hvað varðar efnivið og tungumál. Það er hér sem tök Steinunnar á tungumáli og átök hennar við það ná hápunkti sínum. Ljóð rennur inn í sögu og sagan breiðir úr sér til að umfaðma ljóðið og í þessari vöggu vaggast Alda aðalsöguhetja Tímaþjófsins. Með þessari bók sló Steinunn í gegn og náði almenningshylli jafnt sem aðdáun gagnrýnenda.

Tímaþjófurinn er ástarsaga stungin ljóði. Þó ekki bara ástarsaga heldur saga aðskilnaðarins miklu frekar, aðskilnaðarsaga. Ástarævintýrið sjálft stendur stutt, en kvölin, söknuðurinn, höfnunartilfinningin stendur eftir. Alda, ættstór og glæsilegur kennari í menntaskóla fellur í ást á ungum samkennara sínum og saman eiga þau hundrað eldheita daga. En þá er öllu lokið, með kaldri yfirvegun dauðadæmir elskhuginn Anton sambandið og meginhluti bókarinnar snýst um yfirgefna Öldu, rótlausa á úthafi ástarsorgar og minninga. Þetta þema aðskilnaðar hefur þegar stungið upp kollinum í ljóðum Steinunnar og tekur sig aftur upp í nóvellunni Ástin fiskanna (1993). Í Tímaþjófnum verður það ljóst að aðskilnaðarþemað er ekki síður sjálfskönnun, leit að (yfirgefnu) sjálfi, líkt og í ljóðinu „Sjálfsmyndir á sýningu“ 5 árum síðar. Í Tímaþjófnum velkjast því tvær Öldur, söguhetjan Alda sem á frátekinn, öruggan legstað í gamla kirkjugarðinum og hennar annað sjálf, önnur Alda sem þegar er jörðuð í kirkjugarðinum, andvana fædd systir og nafna Öldu söguhetju. Þessi tvískipta sjálfsmynd kemur m.a. fram í líkamanum, í líkamstungumáli. Annars vegar er andlitið, yfirborðið og það sýnilega, og hins vegar er ólgandi kvikan undir, tilfinningarnar sem eru eins og ógeðsleg innyfli sem aldrei má sýna því:

Manneskja sem heldur ekki andlitinu er nefnilega ekki aðeins nakin hún er líka opin og skín í ógeðsleg innyflin. Enginn þolir annan eftir slíka innsýn, nema hann sé menntaður skurðlæknir. (178)

Með því að opinbera tilfinningar sínar opnar Alda líkama sinn fyrir hrörnun. Líkaminn svíkur hana eftir aðskilnaðinn, líkami Öldu beinlínis brotnar niður eins og ástarsambandið, hún fær í mjöðmina og missir málið. Táknrænt séð er það hinn dauðlegi rotnandi líkami dáinnar systur sem tekur yfir glæsilegan lifandi líkama Öldu. Aðskilnaðurinn er við hana sjálfa, eða réttara sagt við hina glæstu ímynd sem: „er afskaplega vel til höfð, hvert hár uppsett á sínum stað, í rauða prjónakjólnum sem leynir ekki fullkomnum skúlptúr líkamans“ (25). Líkaminn er séður sem skúlptúr, stytta, ímynd en ekki raunverulegt dauðlegt hold. Sjö árum síðar forðast Alda Anton, vill ekki að hann „komist að því hvað hún er illa farin“ og brosi „af meðlíðan með sér aldraðri“, hún „kalkar í mjöðm og gengur við staf“ (186). Í líkamanum kemur tímaþjófnaðurinn berlega í ljós, Anton stelur æsku og fegurð Öldu og hún eldist í bandvitlausu hlutfalli við dagatalið.

Tungumálið er notað á áhrifamikinn hátt í Tímaþjófnum, og framsetningin er ekki síður mikilvæg en það sem fram er sett, orð fléttast inn í atburði líkt og atburðir eru fléttaðir í orð. Eitt dæmi þessa er þegar Alda sýnir elskhuga sínum blómið sem hún ræktar svo vel, blóm sem er með nafni sínu ’óþolinmæði’ táknrænt fyrir ást Öldu á Antoni. Frá lýsingu á útsprungnum Lísublómum í glugga rennur textinn út í útsprungna ást:

Lísa sem heitir impatiens eða óþolinmæði á erlendum tungumálum [...] sprakk út margelfd um það leyti sem sólargangur var stystur. Agndofa skoðaði jólabangsi hundrað rauðbleik Lísublóm. Hélt ég gæti þetta ekki, einsog hann sagði.

Ástin mín fór að spretta hér inni

og ber af öðrum í glugganum

með átján blómum og alls konar knúppum.

Indæl er jurtin þín segja gestir mínir

og vita ekki að þetta er ástin. (47-8)

Hér er tekin kunnugleg myndlíking og henni umbreytt í frumlega ástarjátningu, þar sem blómum og blómalíkingum er þáttað inn í ástarlýsingar og óþolinmæði. Lísan óþolinmóða er eins og Alda óþolinmóð eftir ástinni og á hógværan hátt er þarna bergmál af Ljóðaljóðum Biblíunnar; línan „indæl er jurtin þín segja gestir mínir“ ber í sér hrynjandi frá línu eins og „yndislegur ilmur er af smyrslum þínum“ úr Ljóðaljóðunum.

Skáldsagan Síðasta orðið kom út 1990 og er hákómísk paródía á íslenskt þjóðfélag, eins og það birtist í hinni sérstæðu minningargreinamenningu Íslendinga. Og Steinunn yfirgaf ekki ljóðið og árið 1987 gaf hún út Kartöfluprinsessuna og 1991 Kúaskít og norðurljós.

Nóvellan Ástin fiskanna (1993) er að vissu leyti framhald af þeim pælingum sem birtast í Tímaþjófnum. Söguhetjan Samanta á stutt ástarævintýri með manni sem hún ákveður síðan að halda ekki áfram og flýr hann og ástina.

Hér sækir Steinunn í heim ævintýra og staðsetur fyrsta fund söguhetja sinna í kastala þar sem páfuglar spranga um garðinn. „Ég hugsa til þess þegar við hittumst fyrst og ég var í þeirri ótrúlegu aðstöðu að eiga heima í kastala og tveir páfuglar voru förunautar mínir“ segir „prinsessan“ Samanta. En ekki endar ævintýrið á hefðbundinn hátt með loforði um eilífa hamingju í hjónabandi heldur skiljast leiðir og konan kemst að því að endir ævintýra er ekki sjálfgefinn:

Ég skil þegar ég hlusta betur að það er ekki sjálfgefið að sú sem sendir hinn elskaða einan norður uppskeri eilífan aðskilnað, þótt það sé mín saga. Ég skil núna að sú sem sendir mann einan norður gæti allt eins grætt á því langa samfylg hans. Enginn veit hins vegar á hverju útkoman veltur, nema það væri á því hvaða lag fuglinn syngur þegar maðurinn er sestur á stein við Norðurá.

Það er Samanta sem tekur örlög sín í eigin hendur og afþakkar ástina gagnstætt Öldu sem varð undir í róti tilfinninga.

Kvenhetjur Steinunnar verða sterkari og magnaðari með hverri bók; líkt og afturgengna skottan sem lætur ekki bugast eflast kvenhetjur Steinunnar með hverri nýrri mynd. Í næstu bók Steinunnar, Hjartastaður (1995), er byggður upp hringur sterkra og sjálfstæðra kvenna sem taka á hendur táknþrungna ferð inn í fortíð og náttúru með það fyrir augum að ná stjórn á lífi sínu og sættast við sínar sjálfsmyndir.

’Þú ert hrikalega hjátrúarfull mamma’ segir umskiptingurinn Edda Sólveig við móður sína Hörpu Eir sem í örvæntingu sinni reynir að sjá gæfumerki í regnbogum og egypskum skordýrum. Hvorttveggja eru merki endurnýjunar og endurfæðingar og eiga því vel við það þema umskipta og hamskipta sem er meginþráður skáldsögunnar Hjartastaður. Sagan er ferðasaga í mörgum skilningi, þar er ferðast bæði í tíma og rúmi; ferð þriggja kvenna austur á land er einnig ferð þeirra aftur í tíma, tilraun til að enduruppgötva sakleysi æskunnar og friðsæld æskuslóðanna, og þriðja ferðin er ferð inn í sögu landsins, inn í þjóðsöguna þar sem umskiptingar ganga ljósum logum og undur gerast; líkt og átján álfa faðirinn hrökk inn í sitt fyrra líf af undrun, á að hrekkja vandræðabarnið inn í sína fyrri vandræðalausu æsku með undrum sveitasælunnar. En líkt og dóttirin er móðirin einnig umskiptingur. Harpa Eir kallar sjálfa sig fyrsta nýbúann; óíslensk í útliti vegna annarlegs faðernis er hún ekki aðeins óviss um uppruna sinn heldur óstöðug í móðurhlutverkinu, barn sem eignast barn og umskiptist því of snemma úr barni í fullorðna konu, einstæða móður. Fyrir utan umskiptingstitilinn kallar hún sjálfa sig ýmist fósturdóttur úlfanna, villibarn, undanvilling, ævintýraprinsessu, smáfólk og hálfan mann, allt með skírskotunum til þess að hún er ekki almennsk, ekki alíslensk, umskiptingur úr öðrum heimi.

En upprunaleysið gefur líka ákveðið frelsi, ’Sá sem veit ekki hverra manna hann er veit ekki hvað hann heitir’ segir Harpa Eir, en bætir við að ’hann heitir það sem honum sýnist þangað til allt kemst upp’ (93). Þeir sem þegar eru umskiptingar hafa þann möguleika að fara hamförum, ganga, eins og skottan í ljóði Steinunnar „Sjálfsmyndir á sýningu“, aftur og aftur. Harpa Eir, sem þegar hefur upplifað svo mörg umskipti í sínu lífi á auðveldara með að taka örlögin í eigin hendur og skipta um líf á ný, snúa til baka í tíma og rúmi til að leita að nýjum uppruna, eigin og þarmeð barnsins síns. Og þann uppruna er að finna í landinu sjálfu, sögu þess og þjóðsögu, jafnt sem í hennar eigin ævisögu. Um umskiptinginn sjálfan er hafður heill orðaflokkur enda þar á ferðinni hröð umskipti, bæði í huga móður og svo í sjálfri hegðun vandræðadótturinnar. Edda er kölluð ’dýrið’, rétt í því sem hún finnur skordýr móður sinnar, leirbjölluna áðurnefnda, tákn umskipta og endurnýjunar, og eftir því sem á líður bók og ferð breytist hún í skrímsli, afturgöngu, ófreskju, marbendil (sem hlær), vampíru, sendingu, (magnaða og að sunnan) nöðru og höggorm; flestallt góð og gild orð yfir margvíslegar þjóðsagnafígúrur, og nær mýtískum blæ þegar kemur að höggorminum. Ekki eru umskiptingar þarmeð allir upptaldir, því þriðja konan er með í för, en það er draugur móður Hörpu, þeirrar sem ekki þoldi Ísland og þráði útlönd og felldi hugi við erlendan mann svo úr varð umskiptingurinn og ævintýrabarnið Harpa Eir. Draugar eru að sjálfsögðu umskiptingar líka, hafa umskipst úr lifandi í dauða og þaðan í drauga.

Inn í þetta sterka þjóðsagnaþema blandast svo nútíminn, Steinunn vinnur markvisst að því að skapa ákveðið tóm í tíma: ’tíminn er horfinn’ segir á einum stað og vegurinn er tímalaus. Konurnar eru kallaðar nútíma Reynisdrangar á sandinum, og í brekkunni þar sem afi sá skrímslið sem barn, gengur vandræðabarnið og skrímslið Edda í dag. Umskiptingurinn Harpa Eir er átta ára gömul send í matrósafötum með slöngulokka og sjóliðahatt á jólaball og sagan hrekkur inn í nútímann þegar hún segir um sjálfa sig að í þessu hljóti hún ’að hafa litið út eins og ungur transvestít á óræðri braut’ (54). Þannig er stöðugt haldið uppi samræðu í tíma, milli þjóðsagna og nútímahugmynda. Ekki er síður tóm í rúmi þegar bandarískum hryllingsmyndum er komið inn í textann við hlið rammíslenskra sagna, dæmi um það eru vísanir til myndanna Scanners (David Cronenberg, 1981) og The Exorcist (William Friedkin, 1973) þar sem ung stúlka er haldin illum anda og hefur í frammi ýmis óþokkabrögð, en sú mynd hefur einmitt verið séð í ljósi þeirra umbrota sem verða þegar börn komast á kynþroskaaldurinn og hvernig foreldrum þykir oft að þeir sitji upp með umskiptinga. Bæði kvikmyndadæmin eru mjög viðeigandi, saga skyggni og hamskipta og saga dóttur einstæðrar móður sem umbreytist, auk þess sem hryllingskvikmyndalíkingin í heild er beinskeytt, bæði sem líking við ástand svo og sem kjölfesta við nútímann og þá staðreynd að það er í hryllingsgeiranum sem að þjóðsagan og goðsagan er útfærð sem mest. Þannig haldast í hendur þjóðsaga og afþreyingarmenning.

Utan um þessi textatengsl öll er svo saga Hörpu Eir sjálfrar, ævisaga hennar sem aldrei verður skrifuð en skiptir sífellt um titil eftir því sem við á. Auðvitað er sagan skrifuð, en það er einmitt sagan sjálf, bókin Hjartastaður, sem aldrei kemur þó upp sem titill. Titlar hinnar ímynduðu ævisögu gefa stöðugt tóninn auk þess að taka virkan þátt í þeirri sögusköpun og endursköpun sem þarna er á ferðinni. Titlar eins og Vonlausir farþegar, Stúlkan sem óx ekki úr grasi, Með hálfum huga, hálfur maður, lífsflóttamaðurinn og Kvikindislegi sjúkraliðinn undir gnúp, eru ekki aðeins til merki um þau mörgu lög sögu og sagna sem í skáldsögunni fléttast heldur einnig til marks um að það er á endanum alltaf Harpa sem skrifar sína eigin sögu; líkt og kemur fram í umskiptingslínunum hér að ofan, ’sá sem veit ekki hverra manna hann er heitir það sem honum sýnist’. Það er hún sem kýs að eignast barnið, barn að aldri, það er hún sem tekur líf sitt í sínar hendur og tekst á hendur ferð inn í fortíð þar sem hún uppgötvar örlög sín og upphaf og finnur jafnframt upphafið að nýju lífi og nýrri sögu.

Það er eins og með hverri bókinni sem festir skáldkonuna betur í sessi verði kvenhetjur hennar öruggari og sterkari bæði sem örlagavaldar í eigin lífi og sem karakterar; enn koma hér upp vangaveltur um sjálfsmyndir (á sýningu).

Eftir allar þessar kvenmyndir valdi Steinunn sér karlmann að sögumanni í skáldsögunni Hanami: Sagan af Hálfdáni Fergussyni (1997), en sú saga segir frá sendibílstjóra sem heldur að hann sé dauður. Á síðasta ári sneri skáldkonan sér að barnabókaskrifum og gaf út söguna Frænkuturninn (1998).

Bækur Steinunnar hafa vakið mikla athygli, enda þar á ferðinni sérstæður léttleiki og leikur í orðum. Þema aðskilnaðar og hins margræða sjálfs sem stingur sér hvað eftir annað niður í ljóðum og sögum Steinunnar, fylgir fast á eftir umhugsun um tímann, eðli hans og fallvaltleika. Leitin að tímanum og sjálfinu haldast í hendur, þetta er leit að sjálfi í tíma, hvar og hvenær, og sem sæmir þroskaðari skáldkonu verður tímahugtakið ríkara í seinni ljóðabókunum tveimur, sjálfsleitin er önnur, skynjuð gegnum tíma og rúm, fremur en sem innhverf sýn. Leitin að tímanum, sem var stolið á svo árangursríkan hátt í Tímaþjófnum, heldur áfram af enn meiri einbeitni. Þessari leit er vel lýst í ljóðinu „Andartakið“ í Kartöfluprinsessunni, þar sem allt er aðeins fyrirboði eða eftirlíking hins fullkomna andartaks:

Ég varpaði geislum
á dimman augnhimin þinn.

Ég meðtók endurkast þeirra,
einnig orðanna hljóðan.

og elskaði þig
þetta augljósa andartak.

Önnur voru fyrirboði hins eina
eða eftirlíking þess.

Í ljóðinu „Tímaskekkjur“ í sömu bók, taka mínúturnar á leik og stökk, þær „eru hættar að tölta áfram réttsælis“ og „Áðan sá ég eina stökkvandi afturábak/svo fram tvö skref“, í trássi við blindingjann „sem knýr vísana“ og í ljóðinu „Monstera deliciosa á næturvakt“ í Kúaskítur og norðurljós, tekur lúmsk planta sig til og flækir sig í klukkunni og kyrkir tímann á útsmoginn hátt:

Húsbóndinn hryllir sig svefndrukkinn
er hann gengur til stofu að morgni

því kynjablómið sem Málfríður ræktaði best
og klukkan á veggnum
eru lent í flækju.

Yngsta blaðið vefur sig ljósgrænt um stóra vísi og neglir hann á miðnætti.

Þessi útsmogna planta fann aðferð – og kyrkti tímann.

Þarna er kjarni verka Steinunnar samankominn í einni ungri plöntu sem á útsmoginn hátt tekur öll völd. Tíminn er karlkyns og reglulegur í háttum eins og húsbóndinn meðan plantan og Málfríður eru konur í uppreisn flækja og miðnæturfunda. Þannig festir skáldkonan sig í tíma, sig og sín fjölmörgu andlit sem horfa á lesandann í ljóðinu „Sjálfsmyndir á sýningu“, andlit sem umbreytast og hafa hamskipti fyrir framan augu lesandans, stökkva afturábak sem dvergur á dansstað og svo tvö skref áfram sem íslenskur kvendraugur, skotta eða músa, og tímaskynslaust ljóðið lifir áfram sem fryst andartak í tíma, sem má skoða og grandskoða frá öllum hliðum og er eins og skottan staðráðið „í að ganga aftur og aftur“.

© Úlfhildur Dagsdóttir, 2000

Frá Hugástum til Systu megin

Steinunn Sigurðardóttir er einn af okkar fremstu og virtustu höfundum en rithöfundarferill hennar spannar yfir hálfa öld. Á ferlinum hefur hún hlotið fjölda verðlauna auk þess sem verkin hennar hafa verið þýdd á mörg tungumál. Steinunn er einkar afkastamikil og fjölhæf en það er eftirtektarvert hversu auðveldlega hún hefur flakkað á milli ólíkra bókmenntagreina í gegnum tíðina og leikið sér að því að blanda saman mismunandi formum þeirra. Hún hóf ferilinn sem ljóðskáld og ljóðrænan setur jafnan mark sitt á frásagnir hennar sem stundum eiga það til að hverfast í ljóð en Tímaþjófurinn (1986) er líklega skýrasta dæmið um það. Þessi yfirlitsgrein tekur upp þráðinn frá grein Úlfhildar Dagsdóttur sem fjallar um verk Steinunnar frá upphafi fram til ársins 1999. Árið 2011 sendu bókmenntafræðingarnir Alda Björk Valdimarsdóttir og Guðni Elísson frá sér bókina Hef ég verið hér áður sem fjallar um skáldskap Steinunnar en hún er stórgóður vegvísir fyrir lesendur um skáldaða heima rithöfundarins; bæði ljóð og frásagnir.  

I

Verk Steinunnar vitna um að hún hefur djúpa innsýn í mannlegt eðli og býr yfir leiftrandi frásagnargáfu. Hún leikur sér gjarnan með tungumálið, býr óspart til ný orð, dregur upp óvæntar og nýstárlegar myndir og beitir íróníu og húmor með glæsibrag. Meðal algengra viðfangsefna Steinunnar, jafnt í frásögnum og ljóðum, eru forgengileiki tímans, ástin, dauðinn, þráhyggjan og samspil manns og náttúru. Í sjöttu ljóðabók hennar, Hugástum (1999), finnast öll þessi þemu. Bókin skiptist í fimm hluta þar sem ljóð raðast saman og mynda áhrifaríka heild. Fyrsti hlutinn nefnist „Nokkrar gusur um dauðann og fleira“ og inniheldur fjögur ljóð sem mynda saman ljóðabálk en öll fjalla þau um ævina og dauðann. Strax í fyrsta ljóðinu er tóninn sleginn: „Allt sem skiptir máli kemur ekki / jafnt og þétt, ekki smátt og smátt. // Allt sem skiptir máli kemur nefnilega í hviðum“ og á það jafnt við um timburmenn, ástríðuna, ergelsið, hláturinn og hugástina. „Ævin […] gengur fram í hviðum“ segir ljóðmælandi og dauðinn getur hvenær sem er gert „árás sem er bæði sú fyrsta og síðasta“. Með markvissri notkun á endurtekningum, upptalningum og andstæðum í bland við óvæntar líkingar byggir Steinunn upp einkar sterkt og magnað ljóð sem dregur lesandann inn í verkið.

Í fyrsta hlutanum vinnur Steinunn með dauðann í tengslum við tímann og minnið sem og trega yfir því sem einu sinni var en er nú horfið á braut og mun aldrei aftur verða; efnistök sem raunar má greina víðar í verkum skáldsins. Í ljóðabálknum birtist einnig sú hugmynd að þegar einstaklingur deyr fari með honum heill alheimur einsog kemur glögglega fram í þriðja ljóðinu þar sem upptalning og endurtekning eru listilega nýtt til að draga fram sérstöðu hvers og eins:  

Þegar fólk deyr þá deyr ekki bara fólk

með því deyr alheimur

af háttalagi, vinnulagi, raddblæ, visku, fávisku.

Sérstakur hlátur deyr og bros á sérstökum hraða.

[…]

Þegar manneskjan deyr þá deyr með henni heil hárgreiðsla

 

og ef það er gömul kona sem dó þá deyr líka kvenveski lúið

og handtökin við að opna veskið og róta í því.

Í fjórða ljóðinu er sett fram sú forvitnilega og íróníska tilgáta að lífið gangi út á að ná sér eftir „nætursvefn […] fæðinguna, upphafsöskrið [...] óhamingjusama æsku [...] göngutúr, magapest, dauðsföll, húsbyggingu, kelirí, kvef, símtal, uppvask, geðveiki, vinnudag, fullnægingu [...] ástarsorg“ þangað til lífið endar „[l]öngu áður en maðurinn nær sér / eftir símtalið, fullnægingu, kvef.“ Eins og Guðni Elísson hefur bent á snýr Steinunn hugmyndum fyrsta hlutans á haus. „Í stað þess að leggja áherslu á það hvernig dauðinn bindur enda á allt sem tilheyrir því að vera á lífi, gengur lífið út á að ná sér“ eftir látlaus verkefni. „Manneskjan á fullt í fangi með að vinna úr öllum þeim litlu áreitum sem einkenna tilveru hennar, allt þar til jafnvægi er náð í dauðanum.“[1]

Annar hluti ber sama heiti og bókin; „Hugástir“. Þar eiga ljóðin sameiginlegt að fjalla um ástina eða nánar tiltekið hugsanir ljóðmælanda um ást sem einu sinni var, eftirsjá eftir hinum elskaða og ímyndanir um sameiningu elskenda sem þó er ekki skapað nema að skilja og geta því ekki hist nema í ímynduðum heimi ljóðmælanda. Í ljóðunum ávarpar ljóðmælandi hinn elskaða sem honum reynist erfitt að gleyma og þótt hann geti á daginn haldið dagdraumunum í skefjum smjúga „draumarnir […] viðstöðulaust í gegn, í skjóli nætur.“ Á fínlegan og næman hátt yrkir Steinunn um ástina og hvernig þankar um hana lifa áfram þótt ástarsambandinu sé lokið.  

Þriðji hlutinn nefnist „Ljóð utan af landi“ en einsog nafnið bendir til er náttúran þar í brennidepli. Ljóðin sem þar birtast eiga það sameiginlegt að vera margræð og búa yfir frjóum líkingum líkt og t.d. ljóðið „Til sendibílstjórans“ vitnar um, einkum lokaerindi þess: „Sæktu mér margar gagnsæjar stjörnur / nýkviknaðar á þunnum himni / og kyntu undir með brennisteinslykt úr skuggafjalli.“

Steinunn gerir íslenska náttúru gjarnan að yrkisefni sínu en í sumum tilvikum beitir hún framandgervingu og ýtir þannig við skynjun lesandans. Guðni Elísson hefur nefnt að tilteknum ljóðum Steinunnar sé þannig „ætlað að endurheimta tilfinningu lesandans fyrir lífi og náttúru, að vinna gegn vélrænu hversdagslegra athafna og hjálpa honum að upplifa nánasta umhverfi sitt á nýjan leik“.[2] „Hekla I“ er gott dæmi um slíkt ljóð en það birtist í fjórða hluta Hugásta; „Tvennum“:

Hekla framanverð er meyprinsessa

spengileg, grimm, á köflum banvæn.

 

Þessa hlið þekki það

dauðlegt fólk sem skröltir á hringvegi.

 

Önnur Hekla blasir við görpum

sem hætta sér inn á hálendistómið:

 

Óþekkjanleg stútungskerling

breið og brussuleg aftanfyrir.

 

Verðlaun ofurhugans, segja hringvegsmenn.

 

Ljóðið vitnar ekki eingöngu um framandgervingu heldur einnig um blússandi íróníu sem raunar má finna víðar í ljóðabókinni.

Manneskjan sem birtist í ljóðum Steinunnar er oft tímaferðalangur sem metur atburði í ljósi þess sem var, er og verður en það kemur glögglega fram í lokahluta Hugásta; „Brotnar borgir“. Í níu ljóðum yrkir Steinunn þar bæði um erlendar og nafnlausar borgir. Sagan, umhverfið, líf mannanna, fortíðin, ástin og treginn blandast saman í ljóðunum á margræðan hátt sem og raunveruleiki og ímyndun. Hugarborgirnar sem ort er um má túlka sem líkingu fyrir gömul sambönd og fortíð ljóðmælandans.

II

Tveimur árum eftir að Hugástir kom út sendi Steinunn frá sér hina bráðskemmtilegu skáldsögu Jöklaleikhúsið (2001). Sögusviðið er Papeyri, vinabær rússneska skáldsins Antons Tsjekhovs, staðsett fyrir austan þar sem stórkostleg náttúra er allt um kring og jöklasýnin dásamleg. Leikfélag staðarins ákveður að setja upp Þrjár systur eftir Tsjekhov með karlmenn í öllum hlutverkum. Leikritavalið breytist að vísu þegar bæjarhöfðinginn Vatnar Jökull kemst í spilið, hann hefur peningavöldin og vill frekar sjá Kirsuberjagarðinn vakna á fjölunum. Vatnar Jökull ákveður að reisa Jöklaleikhús á eigin kostnað til að heiðra Tsjekhov og upphefja sjálfan sig um leið. Sagan fjallar síðan um ástir og örlög fólksins í bænum, kynusla og kostulegar uppákomur.

Jöklaleikhúsið hefur stærra og fjölbreytilegra persónugallerí en margar aðrar sögur Steinunnar og markast það kannski einkum af því að verkið fjallar einum þræði um leikrit og minnir í mörgu á þá bókmenntagrein jafnt með tilliti til byggingar, persóna og söguþráðs. Þannig má segja að í verkinu blandist saman skáldsaga og leikrit enda setja persónur sig sífellt í ákveðnar stellingar rétt eins og þær séu staddar í miðri leiksýningu. Frásögnin er þess utan farsakennd með harmrænu ívafi. Vitundarmiðja sögunnar er hvíslarinn Beatrís sem fylgist vel með því sem gerist í kringum hana þótt hún sé sjaldnast beinn þátttakandi í atburðum. Eftir því sem sögunni vindur fram kemur þó saga hennar sjálfrar betur í ljós. Hún er alin upp af áfengissjúkri móður sem beitir hana sálrænu ofbeldi og líkt og ýmsar aðrar persónur Steinunnar leggur hún ofurást á mann sem endurgeldur ekki ástina.

Óendurgoldnar ástir eru einnig til umfjöllunar í nóvellunni Hundrað dyr í golunni (2002). Þar segir frá Brynhildi sem dvelur í París í stuttu fríi. Hún er gift jarðfræðingnum Bárði Stephensen og á með honum tvær uppkomnar dætur. Það stoppar hana þó ekki í þeirri ákvörðun að fá sér elskhuga. Sagan flakkar fram og aftur í tíma því veran í borginni vekur upp minningar hjá Brynhildi um námsárin í Sorbonne þegar hún kolféll fyrir manninum sem kenndi henni grísku og var helmingi eldri en hún. Í þremur köflum er fyrst sagt frá ástarævintýri Brynhildar, því næst frá ást hennar á prófessornum aldarfjórðungi fyrr og að lokum lífinu á Íslandi með eiginmanninum Bárði. Í verkinu finnast mörg af helstu höfundareinkennum Steinunnar s.s. ástin, þráhyggjan, dauðinn og tíminn.

Endurtekningin skipar stóran sess í mörgum verka Steinunnar og tengist hún þá ekki síst þráhyggjunni og þeirri staðreynd að sögupersónur hjakka gjarnan í sama farinu, hugsa um ástina og það sem gæti hafa orðið en aldrei átti sér stað. Slíkt á vel við um ýmsar persónur Hundrað dyr í golunni sem eiga það sameiginlegt að vera gagnteknar af ást á einstaklingi sem endurgeldur ekki ástina. Kemur það skýrast fram hjá aðalsöguhetjunni Brynhildi en grískuprófessorinn vildi hana ekki. Í miðkafla sögunnar, „Dauðaleitinni“, er sagt frá ástarþráhyggju Brynhildar þegar hún var í námi en þá fór hún endurtekið í gönguferðir í þeirri von um að rekast á grískuprófessorinn. Hún var þó ekki sú eina sem var föst í dauðaleitinni að ástinni því samtímis voru bæði prófessorinn og Bárður að leita að henni. Elskendunum – Brynhildi og prófessornum – var þó ekki skapað nema að skilja. Rétt eins og tíðkast í svo mörgum sögum Steinunnar ná elskendurnir ekki saman og kvenhetjan verður að sætta sig við eiginmann sem hún ekki elskar.[3]

Hjónin Brynhildur og Bárður eiga það sameiginlegt að lifa í sjálfsblekkingu. Hún ímyndar sér gjarnan hvernig samband hennar og prófessorsins hefði orðið hefðu þau náð saman og gifst. Hugmyndirnar eru upphafnar og orka því sem fjarstæðukenndir draumórar. Þegar Bárður og Brynhildur byrja saman er hún í djúpri ástarsorg en í endurminningu beggja eru fyrstu dagar sambandsins dásamlegir sbr. orð Bárðar: „Þetta voru dýrðardagar“ sem Brynhildur tekur síðar undir. Á sama hátt og Brynhildur er föst í hugmyndum sínum um ástina sem aldrei varð er Bárður fastur í endalausum eltingarleik eftir Brynhildi sem hann fær og þó ekki. Hún pínir sjálfa sig til að vera með honum og tekur glöð að sér að vera fyllibyttumamma því hún sakar sjálfa sig um að eiginmaðurinn skuli sífellt hneygast í átt að meiri drykkju vegna vangoldinnar ástar.[4] Hundrað dyr í golunni fjallar þó ekki aðeins um ást og þráhyggju heldur er þar einnig umfjöllun um umhverfismál og ádeila á virkjanir á landinu.

III

Meistaraverkið Sólskinshestur kom út árið 2005 og var tekið fagnandi af lesendum. Í skáldsögunni blandast listavel saman mörg af þeim þemum sem Steinunn er þekkt fyrir að skrifa um s.s. ástin, þráin, dauðinn og tíminn. Á fyrstu blaðsíðu bókarinnar er minnst á ljóð Davíðs Stefánssonar, „Til eru fræ“, en ljóðið er frásagnarspegill enda rúmast í því kjarninn í allri sögu Steinunnar: vanræksla á börnum og áhrif hennar. Sagan er sögð frá sjónarhóli Lillu og spannar sögu hennar frá því að hún er lítil stúlka og þar til hún deyr rúmlega fertug. Lilla elst upp í stóru einbýlishúsi við Sjafnargötuna ásamt bróður sínum, Mumma. Foreldrarnir, Ragnhildur og Haraldur, eru læknar, afar upptekin í vinnu og hafa lítinn sem engan áhuga á að sinna börnum sínum. Eina fullorðna manneskjan sem það gerir er þýska húshjálpin Magda. Þegar hún er óvænt látin fara hverfur kjölfestan í lífi systkinanna og Lilla sér sig knúna til að taka við starfi Mögdu, þrífa húsið, þvo þvottinn og hugsa um bæði sjálfa sig og ungan bróður sinn.  

Fjarlægðin á milli barnanna og foreldra þeirra er mikil en með fráhvarfi húshjálparinnar verður hún enn meiri og áhugaleysi Ragnhildar og Haraldar enn augljósara. Það undirstrika einnig nöfn persónanna og eins hvernig þau vísa hvers til annars. Foreldrarnir gefa dóttur sinni ekki nafn heldur er hún alltaf kölluð Lilla. Þá kalla systkinin foreldra sína ekki mömmu og pabba heldur Ragnhildi og Harald, stundum Hralla og Röllu eða bara hjónin. Sýni foreldrarnir börnunum athygli er hún iðulega neikvæð. Sem dæmi um það má nefna að Haraldur lætur klippa flétturnar af Lillu án hennar vilja. Í kjölfarið er barnið í uppnámi en í stað þess að móðir hennar reyni að róa hana með orðum sprautar hún hana með róandi. Vantraust Lillu til móðurinnar er algjört því hún telur að Ragnhildur vilji hana feiga. Foreldrarnir misstu bæði æskuást sína og svo virðist vera sem þau hafi aðeins tekið saman og eignast börn til að fylgja eftir samfélagslegum viðmiðum; fyrir það líða börn þeirra.[5]  

Vanræksla foreldrana er sýnd á ýmsan máta en skýrast birtist hún í þrá Lillu eftir ást og athygli. Eftir að Magda hverfur úr lífi hennar sækir hún í ógæfukonuna Nellý sem býr í hreysi. Nellý á dóttur sem hefur verið tekin af henni en sagan um þær mæðgur er einskonar spegilsaga af sögu Lillu og hennar fjölskyldu. Lilla fær ekki þá ást og alúð sem hún þráir frá foreldrum sínum en hún ímyndar sér að Nellý sé hin fullkomna móðir og dóttir hennar Dór(a) lánsamasta stúlkan í heiminum. Lilla þráir því ást Nellýar. Eftir dauða Nellýjar verður Dór ímyndaður vinur Lillu sem hún skrifar bréf til, hugsar um og ímyndar sér hvað sé að gera og hvernig lífið leiki við hana. Það er einkar dapurlegt að þegar Lilla og Dór(a) hittast fullorðnar konur kemur í ljós að Dóra hefur náð sér eftir áföll lífsins en ekki Lilla.  

Sagan um Nellý er ekki eina spegilsagan í sögunni. Samband Lillu og góða menntaskólakærastans speglar sumpart sögu Haralds, Ragnhildar og hinar glötuðu ástir þeirra. Lilla sækist bæði í ást og umhyggju í þeim ástarsamböndum sem hún á í en eins og einkennir gjarnan þrána fær hún ekki það sem hún vill. Það er átakanlegt hversu lík Lilla verður móður sinni eftir því sem hún eldist. Hún giftist ekki æskuástinni heldur manni sem hún elskar ekki en eignast þó með tvær dætur. Lilla vill vera góð móðir en fjarvera hennar er augljós; hún er sífellt með hugann við æskuástina, manninn sem gaf henni nafn og bar umhyggju fyrir henni. Inn í þessar spegilsögur fléttast sagan af samkynhneigð Mumma og rammasagan sem bókin hefst og endar á; þ.e. sagan um Lillu og æskukærastann á fullorðinsárum. Allar sögurnar búa yfir eymd og óhugnaði, óuppfylltri þrá auk þess sem dauðinn er sjaldan fjarlægur en í sögulok deyr Lilla áður en hún nær að sameinast æskukærastanum.

Feta má í spor Úlfhildar Dagsdóttur og túlka Sólskinshest sem gotneska skáldsögu.[6] Gotnesk hugsun snýst „öðrum þræði um fallvaltleika tilverunnar, um forgengileika og missi, um hætturnar sem leynast við hvert fótmál gætum við ekki að okkur.“[7] Dauðinn, forgengileikinn og missirinn eru nálæg á heimili systkinanna; þar eru reglulega haldnir miðilsfundir, foreldrarnir bera myndir af látnum elskhugum eins og blæti og systkinin leika sér í dauðaleikjum á háaloftinu til að takast á við erfiðar aðstæður. Fjölskylduhúsið er auk þess stórt og drungalegt og minnir í mörgu á hús hryllingssagna en með árunum vex þar mygla í herbergjunum. Þegar Lilla flyst þangað aftur á fullorðinsárum gerir hún allt húsið upp í skrefum. Framkvæmdirnar eru táknrænar fyrir hvernig Lilla tekst á við fortíðina; bernskuherbergið geymir hún þar til síðast enda erfiðast að takast á við trámað sem er tengt bernskunni og þeirri vanrækslu sem henni fylgdi.

Í sögunni sýnir Steinunn vel hversu fantagóð tök hún hefur á formi og stíl. Ekki er nóg með að söguefnið sé sterkt heldur á framsetning sögunnar mikilvægan þátt í áhrifum hennar. Frásögnin er melankólísk en húmorinn er þó skammt undan einsog ýmis samtöl persóna og gjörðir vitna vel um. Ljóðrænan einkennir textann sem stundum hverfist í ljóð og magnar það áhrif sögunnar; ekki síst er hin ljóðræna lýsing á dauðdaga Lillu áhrifamikil en hún kallast skemmtilega á við fyrrnefndan ljóðabálk „Nokkrar gusur um dauðann og fleira“.

IV

Ástarljóð af landi (2007) er ákaflega heildstæð og vel heppnuð ljóðabók þar sem ástin og náttúran eru í brennidepli þótt ýmis önnur þekkt leiðarstef skáldsins láti einnig á sér kræla. Í fyrsta ljóðinu, „Upphafsljóð fyrir eilífa byrjendur“, er ort um hverfulleika ástarinnar og forgengileika tímans; endalok ástarsambands er syrgt frá upphafi eins og eftirfarandi brot ljóðsins vitnar um:

Sorgbitin strax fyrir byrjun

í vissunni um að það yrði byrjun,

í vissunni um að byrjunin hættir

í vissunni um að endirinn yrði endalaus.

–

Í upphafinu sjálfu er nýtt upphaf.

[…]

Það óbærilega er tilhugsunin um að allt upphaf tekur

enda og að endalok kossins er undanfari lífsins

                                                                            án kossa.

Í ljóðinu þurrkar tíminn „allt út að lokum, ekki aðeins minningar fortíðar, heldur einnig samtíð og mögulega framtíð“ eins og Guðni Elísson hefur bent á. Írónía ljóðsins er nátengd tímanum því  ljóðmælandi syrgir það sem enn á eftir að gerast.[8]

Ástin og tíminn eru oft samofin í ljóðum skáldsins eins og sést t.d. í ljóðabálknum „Ljóð fyrir lengra komna“ en þar blasir írónían einnig við. Einsog kemur fram í ljóðinu „Ástin á tímum ástarjátninga“ geta ástarjátningar látið á sér standa í áratugi en þegar þær „fara loksins að koma / er það gefið að bara ein hittir í mark, / frá þeim mest-elskaða, auðvitað.“ En biðin markar þann sem elskar og bíður. Ástarjátningin „[s]vo lengi óendurgoldin að hún er hætt að vera / langþráð. Sama hvað hún er kærkomin.“ Staðreyndin er nefnilega sú að „síðbúin ástarjátning er í rauninni / ekki játning um ást, heldur tíma. / Staðfesting á því að glataður tími er til bak við / furutrén.“ Mannfólkið þráir einatt tiltekna ást en eins og einkennir gjarnan persónur Steinunnar í skáldsögum hennar reynist erfitt að uppfylla óskina. Í ljóðabálknum er víða komið við t.d. er þar ort um ástir miðaldra fólks, syndaspekina og letina.

Þótt ástin sé miðlæg í Ástarljóð af landi eru ljóðmælendur ekki eins örvæntingarfullir og ýmsar skáldsagnapersónur Steinunnar sem haldnar eru ástarþráhyggju. Það er því freistandi að taka undir með Guðna Elíssyni sem veltir fyrir sér hvort ljóðmælendur séu orðnir „reynslunni ríkari og því ekki eins ákafir að gefa sig ástríðunni á hönd“.[9] Ástarljóð Steinunnar í bókinni sýna í það minnsta hvernig henni tekst sífellt að draga fram ólíkar birtingarmyndir ástarinnar og koma lesendum sínum á óvart.

Tveir síðustu hlutar bókarinnar – „Framlengdur sumardans fyrir austan fjall“ og „Einu-sinni-var-landið“ – eru ástaróður til lands og náttúru. Frumgerðin að fyrstu þremur hlutunum í lokahluta bókarinnar birtist fyrst í tveimur ljóðum í Lesbók Morgunblaðsins á árunum 2003 og 2004 en þá var kýrskýrt að þau voru hörð gagnrýni á virkjunarstefnu stjórnvalda og eyðileggingu náttúrunnar. Í ljóðunum segir frá fyrsta Íslendingnum, írskum einsetumanni, sem kemur til landsins löngu á undan Ingólfi og hans fólki. Við landnám telur hann sig hafa fundið paradís, fyrirheitna landið. Hann leggur sig um aldir, hefur ískyggilegar draumfarir og vaknar síðan upp í gjörbreyttum heimi árið 2006. Paradísin hefur umturnast í eyðiland; brennimerkt land. Náttúruspjöllum mannanna er lýst með ákaflega sterku myndmáli eins og sést í eftirfarandi ljóðlínum: „Jörð lifandi manna: hamflett deyjandi dýr“; „Fjöllin afbökuð, húðflett. Fossar í fjötrum. Gyfjur og / skurðir. Eyðilagt land. // Engin brennandi plága. Heldur tröllahendur höfðu / tætt það sundur. Stór-Vandalar? Kýklópar? […]“ Undir lokin teflir Steinunn húmornum gegn heimsósómanum og alvarleika ljóðsins því með tímanum verða einsetumenn léttlyndir, hvar sem þeir eru og „biðja saman bæninina: UM BROTTREKSTUR VÍKINGA / ÚR PARADÍS“.[10] Ljóðabálkurinn kallast einum þræði á við fyrri skrif Steinunnar um náttúruvernd í Hundrað dyr í golunni en hann minnir lesendur á mikilvægi þess að hlúa að náttúrunni og berjast gegn stóriðju.

Í skáldsögunni Góði elskhuginn (2009) koma fyrir ýmis kunnugleg stef úr smiðju Steinunnar; s.s. ástin, þráhyggjan, tíminn og dauðinn; sem hún vinnur þó með á annan og nýjan hátt en áður. Sagan fjallar einkum um ástina og ástleysi, samband sonar og móður. Í verkinu segir frá Karli Ástusyni, 37 ára gömlum forríkum viðskiptamanni. Hann er heimsborgari og fagurkeri sem á hús á Long Island og í Suður-Frakklandi. Karl er mikill kvennamaður en hann hefur sofið hjá 102 konum. Hann tengist þeim þó ekki tilfinningaböndum því hann vill ekki svíkja tryggð við æskukærustuna Unu og móður sína, sem lést þegar hann var ungur maður. Ástkonurnar uppfylla því aldrei þrá karlhetjunnar. Í upphafi sögu kemur Karl til Íslands og eftir að hafa ráðfært sig við Doreen Ash, gamla ástkonu, geðlækni og sálgreini, hefur hann samband við Unu. Saman flýja þau á vit ævintýranna en í sögulok eru þau enn saman og Una orðin ófrísk af stúlkubarni.

Fjögur sambönd persóna eru fyrirferðamest í verkinu; þ.e. sambönd Karls við móður sína Ástu, Unu, aðstoðarkonuna Lottu og Doreen Ash. Þótt móðir Karls hafi verið látin í mörg ár býr hún enn í minningum hans sem hin fullkomna móðir og í sögulok heiðrar hann nafn hennar með því að ákveða að ófædd dóttir hans muni heita Ásta. Eftir dauða móðurinnar gat enginn komið Karli til að hlægja þar til að Una birtist honum en eftir að þau hættu saman lifði hann í hláturslausum heimi. Þegar þau hittast að nýju ná þau saman þótt tíminn hafi breytt þeim að einhverju leyti. Una hefur aldrei vikið úr huga Karls og er honum meira að segja svo náin að heimili hans eru innréttuð með hennar stíl í huga. Eins og Úlfhildur Dagsdóttir hefur bent á „nær Una aldrei að verða annað en skuggi af persónu“ og „er í raun draumsýn Karls, spegilmynd hans sem þjónar aðeins því hlutverki að staðfesta hugmyndir hans um sjálfan sig, ást sína og réttu ástkonuna.“[11] Una tekur því við hlutverki ýmissa karlkyns-ástarviðfanga úr fyrri sögum Steinunnar en ólíkt mörgum öðrum ástarsamböndum sem hún hefur skrifað um ná elskendurnir saman að lokum.

Doreen Ash er bæði skýrari persóna en Una og mun forvitnilegri. Hún og Karl áttu saman eina nótt og þótt honum hafi mislíkað æri margt í fari hennar heyrast þau í síma þremur árum síðar þegar hún ráðleggur honum að hafa samband við Unu. Greinilegt er að kynni þeirra hafa haft áhrif á þau bæði en þó líklega meiri á Doreen sem skrifar bókina Góði elskhuginn um Karl þar sem hún greinir frá fundi þeirra og sálgreinir hann. Hún kallar Karl móðurson vegna náinna tengsla hans við móður sína og erfiðra tengsla við aðrar konur. Samkvæmt Doreen neitar Karl sér um fullnægingu vegna þess að „sáðlát myndi fullkomna sifjaspellið og auka hættuna „á því að geta barn með móður sinni““[12] eins og Guðni Elísson hefur komist að orði. Guðni telur reyndar Doreen vera á villigötum því sifjaspellshugleiðingarnar í bókinni snúist ekki um móðurina heldur frekar um systraígildin þrjú, Unu, Lottu og Doreen.[13]  

Eins og Guðni hefur bent á má greina fjölda sjálfssögulegra einkenna í Góða elskhuganum. Skýrust eru þau í raunveruleikaskáldsögu Doreen, Góða elskhuganum, sem fjallar um Karl Ástuson og rætt er um í samnefndri skáldsögu Steinunnar en þannig vísar skáldskapurinn á skemmtilegan hátt til sjálfs sín. Guðni nefnir einnig að Karl reyni að skilgreina samband sitt og Unu í ljósi mikilla bókmenntaásta og að Liina Minuti, ástkona Doreen, lýsi endurfundum parsins sem efni úr sérstakri skáldsögu. Þá flétti Steinunn líka kenningar fræðimanna um fyrri verk hennar saman við söguþráð Góða elskhugans með því að nýta sér kenningar sálgreiningarinnar í skáldskapnum en eins og Guðni hefur réttilega bent á hafa margir sótt í þá fræðigrein í bókmenntagreiningu á skáldskap Steinunnar.[14]

Í Góða elskhuganum leikur Steinunn sér enn á ný með ástarsöguformið og endurnýjar það á snjallan máta. Ástin skiptir máli í samböndum nútímans en spyrja má eins og Úlfhildur Dagsdóttir gerir í ritdómi um bókina; „hvað er ást?“ og „[e]lskar Karl Unu eða Doreen Ash?“[15] Doreen fremur sjálfsmorð og því stendur Karl ekki frammi fyrir raunverulegu vali á milli kvennanna sem hann elskar. Hann gengst sjálfviljugur inn í hefðbundið samband með litlausri konu þar sem allt er fullkomið en órökvísin og hið ófyrirsjáanlega, sem gjarnan tengist ástinni, er víðsfjarri. Ástarsagan um Karl og Unu hefur vissulega hinn góða endi en spurningin sem ómar í höfði lesanda af lestri loknum er þessi: munu þau lifa hamingjusöm til æviloka eða mun alltaf skorta spennu í sambandið?

V

Systursögurnar Jójó (2011) og Fyrir Lísu (2012) eiga það sameiginlegt með Sólskinshesti að fjalla um hrjáðar persónur sem hafa verið sviknar af sínum nánustu í uppvextinum. Umfjöllunarefnið er kynferðislegt ofbeldi í bernsku og áhrif þess á sjálfsmynd og líf þolenda. Jójó er fyrsta skáldsaga Steinunnar sem gerist alfarið annars staðar en á Íslandi. Sögusviðið er Berlín en sagan segir frá Martin Montag, krabbameinslækni á fertugsaldri. Líf hans virðist vera gott og í nokkuð föstum skorðum; hann er farsæll í starfi, nýtur þess að gera vel við sig í mat og drykk, hleypur daglega um borgina og elskar kærustuna sína Petru af öllu hjarta.

Dag einn kemur sjúklingur, eldri karlmaður, í viðtal til Martins og öll hans tilvera fer á hvolf. Sjúklingurinn hefur óþægilega nærveru og er kunnuglegur þótt Martin komi honum ekki strax fyrir sig. Á röntgenmynd minnir æxli mannsins Martin á „oggulítið jójó. Rautt jójó. Eldrautt jójó.“ Í kjölfarið vakna upp minningabrot um tráma sem læknirinn hefur reynt að þagga niður. Fyrst eru brotin einangruð og tengd ákveðinni skynjun en smám saman raðast þau upp í heildarmynd; minningu um sársaukafullan atburð úr bernsku: Martin var átta ára á leiðinni heim úr skólanum þegar hann hitti sjúklinginn fyrrnefnda í almenningsgarði. Sá lofaði að gefa honum eldrautt jójó og lokkaði hann þannig inn í bílskúr þar sem hann nauðgaði honum.

Fram kemur að Martin hafi sagt foreldrum sínum frá glæpnum um leið og hann kom heim en þrátt fyrir sönnunargögn; blóð í nærbuxum og rautt jójó; trúði honum enginn. Vegna þess að foreldrar hans bregðast honum sver hann að segja aldrei frá reynslu sinni og lokar um leið á fjölskyldu sína. Fyrir vikið hefur honum ekki gefist almennilegur kostur á að vinna úr fortíðinni og horfast í augu við þær erfiðu tilfinningar sem fylgja kynferðisofbeldi. Í sögunni er gerð góð grein fyrir sársaukanum, sektarkenndinni og skömminni sem þolandi upplifir vegna nauðgunar og viðbragða annarra við glæpnum. Eins kemur vel fram hvernig tráma getur snúið aftur hvenær sem er og ásótt einstakling einsog draugur með óvelkomnum endurlitum og hugsunum. Með minningum um trámað er frásögnin reglulega brotin upp og endurspeglar hún því vel hvernig trámaminni virkar.[16]

Til að takast á við sársaukann sem barn beitir Martin ímyndunaraflinu öðru fremur og fer í þykjustuleiki. Hann ímyndar sér að Herr Sommer og Frau Luft, látnir einstaklingar, sem eru grafin hlið við hlið og voru einhleyp í jarðlífinu séu orðin hjón í eftirlífinu. Í hugarheimi hans taka „hjónin“ hann að sér, trúa honum þegar hann segir frá ofbeldinu og veita honum þá umhyggju sem hann þarfnast. Martin sækir ekki aðeins í ímyndaða vini heldur einnig í tyrkneska fjölskyldu Mikka vinar síns sem hann þráir að tilheyra. Eftir að vinurinn deyr barnungur heldur Martin áfram að heimsækja fjölskylduna og ímyndar sér um leið að hann sé Mikki og hafi þar með aldrei hitt „loðkrumlukarl með jójó“.  

Á fullorðinsárum má einnig greina áhrif afbrotsins á líf Martins. Í námi gat hann ekki hugsað sér að umgangast börn og fékk því vottorð um að hann þyrfti ekki að vinna á barnadeildinni eins og öllum læknanemum var gert til að útskrifast. Þá er hann staðráðinn í að eignast ekki börn því hann er hræddur um að geta ekki verndað þau fyrir barnaníðingum. Mestu máli skiptir þó að fullur af sektarkennd upplifir hann sig aðeins sem hálfan mann eins og er margendurtekið í sögunni. Enginn veit um fortíð hans og hann hefur hvorki verið ærlegur við sjálfan sig né Petru. Hlaup Martins um borgina eru því táknræn fyrir hvernig hann hefur ætíð reynt að hlaupa frá fortíðinni. Sagan er sögð í fyrstu persónu út frá Martin en frásagnaraðferðin undirstrikar klofninginn í persónu hans því fyrir kemur að hann talar um sig í þriðju persónu: „Það fer í taugarnar á mér að koma honum ekki fyrir mig. Hvað er nú orðið um stálminnið hans Martins Montag?“

Sagan er einum þræði saga tvífara því einn af fáum sem Martin hefur getað myndað raunveruleg tengsl við er fyrrum sjúklingur hans, nafni og jafnaldri Martin Martinetti. Vinirnir eru bæði andstæður og hliðstæður. Martin Martinetti er franskur róni sem var reglulega nauðgað af föður sínum í æsku. Báðir hafa vinirnir þjáðst af sjálfsmorðshugsunum vegna ofbeldis en ólíkt lækninum sem hefur brugðist við trámanu með kulda og staðfestu í vinnu hefur sá hinn franski misnotað vímuefni og búið á götum úti. Hvorugur hefur getað fyrirgefið mæðrum sínum og öðrum sem kusu að blekkja sjálfa sig og horfa framhjá ofbeldinu. Vinirnir eru eins og tveir helmingar sem mynda eina heild; hjá hvor öðrum finna þeir styrk og skilning.

Inn í sögu Martins blandast einnig saga Lísu; dóttur sjúklingsins með jójó-krabbameinið. Martin minnist þess að hafa kynnst henni þegar hann var læknanemi á geðdeild sjúkrahússins en þá hélt hún því fram að faðir hennar hefði bæði nauðgað sér og bróður hennar sem stytti sér aldur. Við lestur á sjúkraskrá Lísu verður Martini ljóst hvernig markvisst hefur verið dregið úr sannleiksgildi sögu hennar og hún talin ótrúverðug; greind með geðhvarfasýki og með ranghugmyndir um kynferðislega misnotkun. M.a. er haldið gegn henni að faðirinn sé „vel metinn embættismaður“. Í framhaldsbókinni, Fyrir Lísu, leitar Martin Lísu uppi til að gera upp fortíðina og berjast fyrir réttlætinu. Á meðan að Jójó er innhverf saga þar sem fylgst er með sálarraunum Martins er Fyrir Lísu úthverf saga þar sem leyndarmálið um ofbeldið er opinberað.[17] Báðar kalla sögurnar á flóknar vangaveltur um vald og ábyrgð. Hvernig beita barnaníðingar valdi sínu til að koma fram vilja sínum og hver er ábyrgð þeirra sem næst standa börnum og gerendum? Getur verið að mæður viti ekki af ofbeldi sem makar beita börn þeirra? Og ef þær vita af ofbeldinu hvers vegna taka þær þá oftast afstöðu með gerandanum?

Í Fyrir Lísu kemur einnig vel fram mikilvægi þess að fólk fái tækifæri til að tala um eigið tráma og að hlustað sé af athygli á það og reynsla þess viðurkennd. Martin á í löngum samræðum um fortíðina við ýmsar persónur. Frásögnin orkar frelsandi; Martin þarf ekki lengur að burðast einn með leyndarmálið. Eins og Gunnþórunn Guðmundsdóttir hefur bent á í ritdómi um bókina er ábyrgð hlustandans þó mikil því ekki er sama hver hlýðir á trámatíska frásögn. Það hjálpar þolanda ef hlustað er gaumgæfilega á hann og honum er trúað en sé hvorki hlustað né lagður trúnaður á sögu af sársaukafullum atburði getur trámað orðið tvöfalt.[18] Slíka raun hafa Martin og Lísa mátt þola í bernsku og því enn mikilvægara að loksins sé á þau hlustað og réttlætið nái fram að ganga.

Sögur Steinunnar um Martin og Lísu komu fram þegar byrjað var að ræða kynferðislegt ofbeldi gegn konum og börnum á mun opinskárri hátt en áður en engu að síður voru þær og eru þörf áminning um áhrif ömurlegs ofbeldis og mikilvægi þess að vernda og virða börn. Þótt Jójó, Fyrir Lísu og Sólskinshestur fjalli um vanrækslu barna og áhrif alvarlegra áfalla skína höfundareinkenni Steinunnar – húmor og írónía – skært í öllum textunum; kómískar lýsingar, glettnisfull samtöl og skrautlegar persónur vinna gegn því að sögurnar séu eingöngu sorgarsögur ólíkt eymdarkláminu sem birtist gjarnan í fjölmiðlum.

VI

Það er léttari tónn í skáldsögunni Gæðakonum (2014) en í bókunum um Martin og Lísu. Ástin er til umfjöllunar en þó eru það ekki gagnkynhneigðar ástir sem eru í brennidepli heldur ástir og erótík kvenna. Aðalsöguhetjan er María Hólm eldfjallafræðingur sem er „[e]kki bara sjarmerandi og stórgáfuð heldur líka vísindamanneskja á heimsmælikvarða – séní“. Hún stendur á tímamótum í lífi sínu, er fráskilin og syrgir ást sem einu sinni var. Í París kynnist hún hinni ítölsku Gemmu, forvitnilegri persónu sem hefur veitt henni eftirför. Gemma hefur sterkar skoðanir en hún sér fyrr sér nýja heimsmynd þar sem konur ráða ríkjum. Hún lítur svo á að ófarir heimsins séu körlum að kenna og talar um þá sem nauðgara og eyðileggjendur. Að hennar mati er heillavænlegra að konur séu saman sem ástkonur en að þær séu með körlum. Gemma er svo sannfærandi að María veltir fyrir sér um tíma hvernig væri að búa með konu en þegar á reynir gengur það ekki upp. Í tengslum við Gemmu og hugmyndir hennar birtast heilmiklar ástarflækjur og kynusli. Umfjöllunin um samskipti kynjanna er einkar forvitnileg og ýfir upp allskyns pælingar um jafnrétti, stöðluð kynhlutverk og samskipti kvenna á milli.

Gæðakonur fjallar líka einum þræði um ástir vina; en það er kannski sú ást sem er gegnheilust í bókinni. Ragna vinkona Maríu er alltaf til staðar þegar á þarf að halda og samstarfsfélaginn Bárður Stephensen er henni einnig traustur vinur. Bárð þekkja lesendur úr Hundrað dyr í golunni og er gaman að sjá hvernig Steinunn endurnýtir persónuna. Samband Bárðar og eiginkonunnar, Brynhildar, stendur enn tæpt og hann hefur snúið sér æ meira að flöskunni með árunum. Sem fyrr er hann þó bjargvættur því fyrir Maríu vill hann allt gera. Tengsl Maríu við náttúruna er líklega eitt mikilvægasta sambandið í lífi hennar en sagan er einum þræði óður til íslenskrar náttúru sem bæði gefur og tekur. María tengist landinu sterkum böndum í gegnum starf sitt auk þess sem hún ber landið í nafni sínu. Í sögunni er sagt frá eldsumbrotum í Vatnajökli, nánar tiltekið í Bárðarbungu sem María er sérfræðingur í. Það er því afar skemmtileg tilviljun (eða forspá!) að sama ár og Gæðakonur kom út fór Bárðarbunga einmitt að gera vart við sig í þeim heimi sem við köllum raunverulegan.

Gæðakonur er stórbrotið verk, uppfullt af túlkunarmöguleikum. Þótt tekist sé á við ýmis heimspekileg málefni eru galsi og sprúðlandi írónía einkennandi fyrir texta Steinunnar sem flæðir óhindrað áfram eins og hraunstraumur (svo notuð sé líking í anda bókarinnar). Skírskotanir í heimssöguna, menningu og bókmenntir gefa verkinu enn meiri dýpt en ella og leikur að nöfnum persóna sömuleiðis.  

VII

Sem fyrr segir er náttúran Steinunni afar hugleikin en um hana fjallar hún jafnt í ljóðum, skáldsögum og ævisögum. Oft dregur hún upp óvæntar og nýstárlega myndir af náttúrunni og vekur þannig lesendur til umhugsunar. Steinunn er náttúruverndarsinni en náttúruverndarsjónarmið hennar koma m.a. fram í sannsögunni Heiða – fjalladalabóndinn (2016). Þar er sagt frá því hvernig stórfyrirtæki ágirnist landsvæði til að nota undir virkjun og hvernig Heiða Guðný Ásgeirsdóttir bóndi reynir að bregðast við því. Steinunn leikur sér skemmtilega með ævisöguformið í skrifunum um Heiðu en t.d. leggur hún ríka áherslu á lýsingu smáatriða og veitir lesendum þar með enn betri skilning á aðstæðum fjalladalabóndans en ella.

Ljóðabókin Af ljóði ertu komin kom út sama ár og bókin um Heiðu. Titill ljóðabókarinnar vísar einum þræði til Steinunnar sjálfrar því eins og kunnugt er hóf hún rithöfundarferilinn sem ljóðskáld og hefur alla tíð haldið tryggð við ljóðið þótt stundum hafi liðið mörg ár á milli ljóðabóka hennar; t.a.m. máttu lesendur bíða í níu ár eftir Af ljóði ertu komin. Biðin eftir næstu ljóðabók var styttri því 2018 kom Að ljóði munt þú verða. Ferskur blær einkennir báðar bækurnar þótt umfjöllunarefni þeirra séu kunnugleg en í báðum verkum birtist hverfulleikinn í ýmsum myndum auk þess sem tíminn, ástin og dauðinn eru miðlæg yrkisefni.  

Af ljóði ertu komin skiptist í nokkra kafla sem innihalda m.a. siglingaljóð, ljóð um hinstu rök og tiltekna staði í Reykjavík. Ljóðið „Siglandi“ er úr fyrsta hlutanum en þar beitir skáldið upptalningu og snjöllum líkingum um tilfinningar til að draga upp nýstárlega mynd af lífinu og hvað það hefur upp á að bjóða eins og hér sést:  

Allt kemur það siglandi til mín:

Síðbúna Ástin á manndrápsfleyi.
 

Kæruleysispramminn.

Óstöðvandi gufuskipið Sorg.

Dauðinn á tundurspillinum.

Kemur Vonin höktandi á laskaða sanddæluskipinu.

Og Unaðurinn á flotholtinu samsíða.

Víðar í verkinu eru tilfinningar persónugerðar. Í kaflanum „Hinstu rök“ er t.a.m. dregin upp forvitnileg mynd af dauðanum en þar er hann t.d. sagður vera prakkari, fyrirsjáanlegur gaur og andskotans túramaður. Dauðinn í ljóðum Steinunnar er sem fyrr samofinn tímahugtakinu en í kaflanum „Um allt og ekkert þvert“ dregur hún á frumlegan og írónískan hátt fram hvernig allt lífið er undirbúningur fyrir lokastundina. Í stað þess að lífið gangi út á að ná sér, eins og kom svo eftirminnilega fram í ljóðabálknum „Nokkrar gusur um dauðann og fleira“, er allt við lífið orðið fyrirhöfn jafnt „að klína marmelaði á brothætt tekex, tjónka við rugludalla, / búa sig á ballið, skreppa á klóið enn eina ferðina,“ og „mála vegginn ófaglærður.“ Maðurinn er því „stanslaust þreyttur; // eilíflega á leiðinni að leggja sig.“ En þegar kemur að lokum lífsins „heldur hann dauðahaldi í líftóruna. / Neitar að leggjast út af. // Það er mesta fyrirhöfnin þegar verst stendur á. // Því þá er maðurinn alverst í stakk búinn til að standa / í stórræðum / þegar deyja skal. // Loksins / eftir lífsins óbilandi fyrirhöfn og málningarbras.“ Ljóð Steinunnar minna lesendur á að í hita leiksins gleymir mannfólkið iðulega að staldra við og njóta líðandi stundar kannski „[a]f því að ekkert gerist um leið og það gerist“ enda „lífið samsett úr andartökum sem við misstum af“ og því er það ekki fyrr en í „Endurminningunni“ sem stundirnar verða stórar og við áttum okkur loksins á gildi þeirra.  

Einn kafli bókarinnar er helgaður dánum vinum en þar yrkir skáldið þó ekki um nafngreinda einstaklinga, eins og einkennir jafnan hefðbundin tregaljóð, heldur um áframhaldandi vináttu eftir dauðann; nánar tiltekið hvernig manneskjan lifir áfram í huga þeirra sem eftir standa. Á kostulegan og írónískan hátt lýsir ljóðmælandi þátttöku hinna dauðu í lífinu sem hafa þó sjaldan eitthvað nýtt til málanna að leggja eins og segir m.a. í ljóðabálknum:

Dánir vinir láta eitt og annað út úr sér,

en það er yfirleitt eitthvað svipað og þeir sögðu meðan þeir

lifðu.

 

Þetta kemur mörgum á óvart, eða þeir sætta sig ekki við

það. Halda áfram að búast við kraftaverkinu: Segðu

eitthvað nýtt, gerðu það. Sannaðu að þú sért til, einhvers

staðar.

Þótt írónían og húmorinn, sem lesendur þekkja svo vel úr ranni Steinunnar, leyni sér ekki í verkinu er tónninn þar sumpart þyngri en oft áður; alvarleikinn er meiri.

Ljóðabókin Að ljóði munt þú verða hefst á inngangsljóði þar sem ljóðmælandi ávarpar goluna – skáldskaparæðina? – og biður hana um að syngja um Skuggann sem fylgir ljóðmælanda og upplýsa um leið hver það er. Í kjölfarið taka við vangaveltur ljóðmælandans um Skuggann þar sem þekkt stef Steinunnar eru persónugerð og dregin upp á pallborðið:

Er það Ástin mín, hún sem einu sinni var,

einu sinni var og ekki …

 

Er það Barnið mitt horfna, þú

sem gengur þó mér við hönd hvert fótmál hvert

            svefnmál …

 

Er það Sorgin mín, fylgikonan fáráða?

 

Eða Elskhuginn athyglissjúki, tíminn?

Í þessari stórgóðu ljóðabók kemur skáldið víða við. Bókin skiptist í sex kafla þar sem m.a. er ort um ferðalög, skáldkonur, sólina og vandræði þess að vera manneskja auk þess sem tíminn, ástin og dauðinn fá sitt rúm eins og inngangsljóðið gefur fyrirheit um. Hér er þó ekki fetað í troðnar slóðir heldur eru ljóðin fersk og ný; margræðni, andstæður, úthugsaðar líkingar og áhrifaríkar endurtekningar marka ljóðin og auka áhrif þeirra. Náttúran fær sinn sess og þrátt fyrir að sólin fái að skína og fagrar náttúrumyndir séu víða dregnar upp er lesandi einnig rækilega minntur á hversu illa maðurinn hefur farið með jörðina. Einkar beitt ádeila birtist t.a.m. í ljóðunum „Allt deyr“ og „Tjútt“ þar sem endurtekningar og magnað myndmál eru markvisst nýtt til að ýta við skynjun lesandans og minna hann á mikilvægi þess að hlúa að náttúrunni.

VIII

Á fimmtíu ára rithöfundarafmæli sínu sendi Steinunn frá sér ljóðabókina Dimmumót (2019); magnaðan og sterkan ljóðabálk um Vatnajökul. Bókin er allt í senn stórbrotinn óður til jökulsins og tregaljóð um eyðingu hans; skrif um veröld sem var og verður. Í ljóðum Steinunnar er jökullinn ekki lengur tákn eilífðar – einsog t.d. í skáldsögunni Hjartastað – heldur er hann orðinn að tákni forgengileika. Líkt og skáldið yrkir svo glæsilega um hefur hamfarahlýnun af mannavöldum sett mark sitt á jökulinn sem hverfur smám saman eða eins og segir í ljóðinu „Grjótfjallinu“:

Vatnajökull úr vatni kominn

 

Að vatni verður hann aftur

 

Eftir stendur lamað grjótfjall

 

í spriklandi jökulsins stað.  

Orðið „dimmumót“ ku vera skaftfellska og merkir ljósaskipti þegar byrjar að rökkva. Titill bókarinnar endurspeglast því í þeim breytingum sem eru að verða í heiminum vegna loftslagsbreytinga og sjást á hvarfi jöklanna; eða einsog kemur fram í ljóðinu hér að ofan; þegar hvíti ísinn bráðnar standa svartir klettarnir berir eftir; myrkrið tekur við af ljósinu.

Í fyrsta skipti á ferlinum bregður Steinunn út af vananum og fléttar eigið líf saman við skáldskapinn. Þannig fylgist lesandi með uppvexti skáldsins og kynnum þess af jöklinum og náttúrunni í fyrsta hluta bókarinnar; „Það kemur í ljós“. Þegar skáldið elst upp, gefur út ljóð og eftir að það eignast barn er jökullinn alltaf á sínum stað, „[s]em yrði þar alltaf, ekki spurning“ einsog segir í ljóðinu „Það byrjaði loksins“. Sú heimssýn er þó dregin niður strax í næsta ljóði; „Sjónarsviptur 1“. Jökullinn er ekki eilífur og það er mannanna sök sem vita vel af áhrifum hamfarahlýnunarinnar en gera ekkert til að sporna gegn henni eins og brot úr ljóðinu vitnar um:

 Við vitibornu skiljum þá hamfarahlýnun á jörðinni

en við látum ósköpin yfir ganga

 

börnin og barnabörnin. Krúttin á facebook.

Hvað verður um þeirra krútt og þeirra krúttkrútt?

 

Er okkur alveg sama?

Með því að leiða þanka lesenda sérstaklega að afkomendum og framtíð þeirra reynir ljóðmælandi að virkja kærleika lesenda í garð náttúrunnar og fá þá til að endurskoða afstöðu sína en umfram allt breyta fyrri hegðun sem er óásættanleg svo lengi sem náttúran líður fyrir hana. Ljóðin í Dimmumótum eru mörg hver þrungin trega yfir veröld sem var og breyttum aðstæðum. Í bókinni er það einkar áhrifaríkt hvernig Steinunn teflir sífellt saman hinu smáa og stóra til að sýna áhrif hnattrænar hlýnunar jafnt á einstaklinginn og mannkynið allt, Vatnajökul og jökla heimsins.

Oft hefur Steinunn ort ljóð um eyðileggingu náttúrunnar af mannavöldum en sjaldan hefur hún verið eins beinskeytt og harðorð og í Dimmumótum. Myrkt í máli undirstrikar skáldið skoðanir sínar á gjörðum mannanna með því að vísa til þeirra með orðum einsog „móðurmorðingjar“, „tortímendur með sleggju“ og „blóðsugurnar“. Það duga enda engin vettlingatök þegar líf náttúrunnar og heimsins alls er að veði; kominn er tími til þess að hirðuleysinu ljúki. Jöklinum blæðir út „eins og hverju öðru helsærðu dýri // og í því glæra blóði mun hálfur heimurinn hrekkjast / og drekkjast“ segir í ljóðinu „Afturábak og niður“ en víðar yrkir Steinunn um óhugnanleg áhrif bráðnun jöklana á mannkynið og lífríkið allt. Framtíðarmyndin er svört og það er ekki aðeins mannfólkið sem líður fyrir gjörðir sínar einsog kemur glögglega fram í bók Steinunnar; dýrategundirnar deyja smátt og smátt út og „[h]afið súrnar og plastvæðist“. Bölsýnin er óþægilega raunsæ og því ekki útilokað að lesendur taki undir með ljóðmælanda ljóðsins „Flæðiskers galdragal“ og óski þess að þeir kynnu að galdra jörðinni til bjargar:

Ef ég kynni að gala galdur

 

skyldi ég reisa við mergsogna móður

 

skyldi ég gala

hvíta litinn til baka inn í heiminn:

 

Tuttugu og fjögra karata ljóshjálminn upp úr Lómagnúp.

 

Skyldi ég gala

geimruslið úr heiminum.

 

Skyldi ég gala

hafið hreint og ósúrt

 

hrinda því til baka á haf út, þangað sem það átti heima.

 

Burt frá brothættum ströndum, stórborgum og fiskiþorpum.

 

Skyldi ég forða móðurjörðinni frá því að verða flæðisker.

Ljóðmælandi kann kannski ekki að galdra og þó? Skáldskapur er jafnan talinn hreyfa meira við lesendum en önnur gerð af texta og því má vona að bók Steinunnar hafi brýnt og komi til með að brýna lesendur til að takast á af alvöru við mikilvægasta málefni samtímans; hamfarahlýnun. Með ríkulegri umfjöllun um loftslagsbreytingar á heiminn allan sver ljóðabókin sig í ætt við loftslagsbókmenntir; bókmenntagrein sem hefur fest sig í sessi síðustu ár.

IX

Nýjasta bók Steinunnar er leiksagan Systu megin (2021). Titill bókarinnar er margræður; hann vísar til þess að sagan er sögð frá sjónarhóli Systu – sem er aðalpersóna verksins – og jafnframt að bókin fjalli um afl hennar. Systa er bláfátæk utangarðskona sem lifir í heimi fátæktar en hún leigir kjallaraíbúð, í miðbænum, með mjög lágri lofthæð og hefur eingöngu aðgang að kemísku klósetti. Hún dregur fram lífið með dósasöfnum en máttur hennar birtist í því hve úrræðagóð hún er. Sagan gerist um jólin þegar hinir fátæku finna hvað mest fyrir auraleysinu. Andstæður á milli ríkra og fátækra; nísku og örlætis eru skýrar í verkinu þó án þess að vera sýndar með klisjukenndum hætti.

Undirtitill bókarinnar er leiksaga en einsog orðið bendir til blandar Steinunn saman tveimur bókmenntagreinum: frásögn og leikriti; en þó á allt annan hátt en í Jöklaleikhúsinu. Þessi óvenjulega frásagnaraðferð í Systu megin er einkar velheppnuð en í krafti hennar tekst Steinunni bæði að gefa jaðarsettri konu rödd og ásýnd um leið og hún veitir lesendum innsýn í umhverfi fátæks fólks sem reynir að lifa af við afar bágbornar aðstæður. Í stuttum prósaköflum fá lesendur aðgang að innri rödd Systu sem lýsir nokkuð nákvæmlega lífi sínu og örbirgð, t.d. heimilisaðstæðum, mataræði, kaffidrykkju, striti og heilsuleysi auk þess sem hún ræðir uppvöxtinn og samskipti við föðurinn sáluga og nískupúkann móðurina. Frásögnin er laus við beiskju en meinhæðin er hún. Samræður – eða leiktexti – mynda síðan burðarstólpa verksins og framvindu en þar gefst lesendum kostur á að öðlast betri sýn á Systu, aðstæður hennar og fólkið sem hún umgengst. Þótt frásagnaraðferðirnar dragi saman upp nokkuð glöggva mynd af Systu er nóg eftir af eyðum fyrir lesendur að fylla inn í; t.d. kemur aldrei nákvæmlega fram hvað ami að Systu eða hvers vegna hún varð fátæktinni að bráð.   

Rétt eins og í Sólskinshesti kemur Steinunn inn á vanrækslu barna í Systu megin en líkt og Lilla og Mummi hafa Systa og Brósi bróðir hennar mátt þola afskiptaleysi og vanrækslu móður í uppvextinum. Þótt viðfangsefnið sé einum þræði það sama í báðum sögum eru efnistökin gagnólík. Faðir Systu og Brósa var sjómaður og þegar hann var í landi var hann verndari sem lét sér annt um börnin, sá til þess að þau fengju nóg að borða, las fyrir þau bókmenntir og gaf þeim gjafir á jólunum. Hann lést þegar Systa var 14 ára en Brósi 12 ára. Fráfall hans var þeim harmdauði því ólíkt honum var móðir þeirra nísk og skelfileg, illfygli sem Systa kallar mammfreksju. Þegar börnin voru að alast upp sá hún á eftir hverjum bita ofan í þau þrátt fyrir að eiga nóg á milli handanna. Þegar sagan gerist býr hún á Fjólugötu, þar sem börnin ólust upp, og á tugi milljóna inn á bankabók en sér þó ekki sóma sinn í að styrkja dóttur sína. Freistandi er að túlka nísku móðurina sem tákn fyrir yfirvald samfélags sem hefur peningavöld en kýs að nýta auranna í eitthvað annað en að hjálpa þeim sem helst þurfa á því að halda. Þannig felst í bókinni hörð gagnrýni á íslenskt samfélag sem leyfir fátækt að viðgangast þótt hér ættu allir að geta lifað mannsæmandi lífi.

Vanræksla móðurinnar hefur sett mark sitt á systkinin en bæði eiga þau erfitt með náin tengsl við aðra. Systa þráir barn en hefur aldrei verið við karlmann kennd ólíkt Brósa sem hefur átt marga kærasta og er sjaldnast einhleypur. Þegar sagan gerist er hann í ofbeldissambandi en maki hans gengur bæði í skrokk á honum og heldur framhjá. Systkinin finna að einhverju leyti styrk hvort hjá öðru en Brósi er þó ekki góður systur sinni. Hann fyrirlítur fátækt hennar og líferni; kallar hana tunnurottu, gagnrýnir aðstæður hennar og lúber hana í bræði sinni. Kristján Jóhann Jónsson sagði í ritdómi um bókina að kalla mætti sögu Systu hetjusögu og undir það má taka.[19] Systa tekst á við lífið með seiglu og án biturðar auk þess sem hún umgengst erfiða ættingja sem þó koma illa fram við hana, sýna henni illsku og reyna aldrei að leggja henni lið svo heitið geti.

Í Systu megin er staða jaðarsetts fólks í brennidepli en auk Systu fá lesendur að kynnast aðstæðum Lólóar, einfættri útangaskonu sem er alkóhólisti. Sú er heimilislaus en er í raun eini stuðningsmaður Systu. Í sögunni er einnig komið inn á vinnuþrælkun og mansal. Þótt viðfangsefnin séu alvarleg kemur Steinunn í veg fyrir að frásögnin verði eingöngu harmræn með því að tefla reglulega fram írónískum lýsingum og sprellfyndnum samræðum auk þess sem hún glæðir textann lífi með ótal frumlegum og snjöllum nýyrðum eins og hennar er von og vísa.  

X

„Bókmenntir geta gefið þögninni merkingu og raddlausum rödd“ eru orð ættuð frá rithöfundinum Elif Shafak. Ummæli hennar má heimfæra á mörg verk Steinunnar sem segja frá einstaklingum sem aldrei hefðu getað sagt sögu sína án hjálpar. Á það t.a.m. við um utangarðskonuna Systu, vanrækta barnið Lillu og þolendurna Martin, Martin og Lísu. Þá er ónefnd náttúran en máli hennar hefur Steinunn talað allt frá því hún hóf feril sinn. Með skáldskap sínum hefur Steinunn því verið einkar öflug við að beina sjónum lesenda að fjölbreytileika mannlífsins og mikilvægi þess að vernda náttúruna um leið og hún hefur markvisst stungið á ýmis alvarleg samfélagskýli.

Sagna- og ljóðasjóður Steinunnar er stór og dýrmætur. Hér hefur eingöngu verið tæpt á ýmsu en af nógu er að taka. Verk Steinunnar eru margslungin og vitna m.a. um stórkostlegt hugmyndaríki og einstök tök á íslenskri tungu; spennandi söguheima og áhugaverðar persónur. Þótt ákveðin þemu – t.a.m. tíminn, ástin, dauðinn, þráhyggjan og náttúran – liggi eins og rauðir þræðir um höfundarverk Steinunnar tekst henni sífellt að koma lesendum sínum á óvart með ferskleika í hugsun og óvæntum sjónarhornum enda óhrædd við að feta nýjar slóðir og taka áhættu jafnt í efnistökum og frásagnaraðferðum.  
 

Guðrún Steinþórsdóttir, 2021

[1] Guðni Elísson, „Hef ég verið hér áður? Nokkur stef í ljóðagerð Steinunnar Sigurðardóttur“, Steinunn Sigurðardóttir, Ljóðasafn frá Sífellum til Hugásta, Reykjavík: Mál og menning, 2004, bls. VII–XXXII, hér bls. XXIII.

[2] Sama heimild, bls. X-XI.

[3] Í greininni „„Á tímum varanlegra ástarsorga“. Ástin, dauðinn og lesandinn í þremur skáldsögum eftir Steinunni Sigurðardóttur“ greinir Alda Björk Valdimarsdóttir söguna nákvæmlega m.a. með hliðsjón af kenningum um ástarsögur og kenningum Freuds um endurtekningaráráttuna og um vensl lífs- og dauðahvata.

[4] Sama heimild, bls. 152, 156-157.

[5] Sama heimild, bls. 160. Tekið skal fram að Alda Björk Valdimarsdóttir greinir Sólskinshest vandlega í grein sinni.

[6] Úlfhildur Dagsdóttir, „Heimilislegur dauði: eða ósýnilegir leikir á háalofti“, Lesbók Morgunblaðsins, 29. júlí 2006: https://www.mbl.is/greinasafn/grein/1095147/?item_num=0&searchid=47551be4af301126cc99076d934217e67b6e7169 

[7] Guðni Elísson, „Dauðinn á forsíðunni. DV og gotnesk heimsýn“, Skírnir, haust/2006, bls. 313-356, hér bls. 325.

[8] Guðni Elísson, „Að hnýsast í kringum kjarnann. Stef í ljóðum Steinunnar Sigurðardóttur“, Hef ég verið hér áður. Skáldskapur Steinunnar Sigurðardóttur, Reykjavík: Bókmennta- og listfræðastofnun, Háskólaútgáfan, 2011, bls. 15-43, hér bls. 34.

[9] Sama heimild, bls. 34-35.

[10] Sama heimild, bls. 39-41.

[11] Úlfhildur Dagsdóttir, „Brúðuheimili“, Tímarit Máls og menningar 2/2010, bls. 129-136, hér bls. 132.

[12] Guðni Elísson, „Skortsali ástarinnar: Höfundur, lesandi og bókmenntagrein“, Hef ég verið hér áður, bls. 165-185, hér bls. 168.

[13] Sama heimild, bls. 169.

[14] Sama heimild, bls. 158-162. Úlfhildur kemur einnig inná tengsl sálgreiningarinnar og verka Steinunnar í ritdómi sínum; „Brúðuheimili“, bls. 132

[15] Úlfhildur Dagsdóttir, „Brúðuheimili“, bls. 133.

[16] Í greininni „Barnaleikur“ fjallar Dagný Kristjánsdóttir gaumgæfilega um tráma, minni og gleymsku í Jójó.

[17] Silja Hauksdóttir, „„Ég þakka fyrir að ég er manneskja til að skrifa um þetta““, Morgunblaðið, 30. nóvember 2012, bls. 55.

[18] Gunnþórunn Guðmundsdóttir, „Fyrir Lísu“, Bókmenntaborgin, nóvember 2012, https://bokmenntir.is/bokmenntavefur/bokmenntaumfjollun/fyrir-lisu-0

[19] Kristján Jóhann Jónsson, „Grunuð um orðagræsku“, Fréttablaðið 4. nóvember 2021: https://www.frettabladid.is/lifid/grunu-um-oragrsku/

Almenn umfjöllun

Alda Björk Valdimarsdóttir: „„Á tímum varanlegra ástarsorga“ Ástin, dauðinn og lesandinn í þremur skáldsögum eftir Steinunni Sigurðardóttur.“
(Ástin fiskanna; Hundrað dyr í golunni; Sólskinshestur)
Skírnir, vor 2006, s. 179-206.

Gert Kreutzer: „Jahre wie Pfeilschüsse ins Nichts: Zur Lyrik von Steinunn Sigurðardóttir.“
Í Isländische und färöische Gegenwartsautoren.
Köln: Seltmann und Hein, 2002.

Guðni Elísson: „Í kirkjugarði nefnum við ekki nöfn“ Tími og tregi í ljóðum Steinunnar Sigurðardóttur
Ritið, 3, 2003, s. 91-113.

Jóna Kristjana Hólmgeirsdóttir: „Sál mín var dvergur á dansstað í gær“ um viðhorf til ástar, lífs og dauða í ljóðum Steinunnar Sigurðardóttur 
Skírnir : tímarit Hins íslenska bókmenntafélags. 2018. 192. árg. (haust), s. 354-37

Kjartan Árnason: „Ung, græn- og yrkja ljóð!“ Um ljóðagerð ungra skálda á síðasta áratug
Mímir, 24. og 25. árg., 1. tbl. 1986, s. 6-14

Pétur Blöndal: „Prósinn er pína, djöfuls pína“
Sköpurnarsögur. Mál og menning, 2007, s. 116-135

Unnur H. Jóhannsdóttir: „Þrjár sortir af ást“ 
Mannlíf, 19. árg., 10. tbl. 2002, s. 64-74.

Úlfhildur Dagsdóttir: „Að hringa sig í miðju tímans“ Viðtal við Steinunni Sigurðardóttur
Tímarit Máls og menningar, 57. árg., 2. tbl. 1996, s. 6-21

Úlfhildur Dagsdóttir: „Selvportretter i tiden“
På jorden 1960-1990, Nordisk kvinndelitteraturhistorie, bind iv, ritstj. Elisabeth Møller Jensen og fl. København, Rosinante 1997, s. 449-455

Úlfhildur Dagsdóttir: „Steinunn Sigurðardóttir (1950- )“
Icelandic Writers. Dictionary of Literary Biography, vol. 293, ritstj. Patrick J. Stevens, Detroit, Gale 2004, s. 322-327

Þorleifur Hauksson: „Orðasmíð í ljóðmáli Steinunnar Sigurðardóttur“
Tímarit Máls og menningar. 2021. 82. árg., 1. tbl., s. 70-81 

Um einstök verk

Að ljóði munt þú verða 

Haukur Þorgeisson: „Að ljóði munt þú verða“ (ritdómur)
Són: tímarit um óðfræði. 2018. 16. tbl. s. 177 

Ástarljóð af landi

Ása Helga Hjörleifsdóttir: „Á vegum hamingjunnar og skuggans“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar 2008, 69. árg., 4. tbl. bls. 115-8.

Gunnþórunn Guðmundsdóttir: „Ástarljóð af landi“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér 

Ástin fiskanna

Alda Björk Valdimarsdóttir: „Á tímum varanlegra ástarsorga: ástin, dauðinn og lesandinn í þremur skáldsögum eftir Steinunni Sigurðardóttur“
Skírnir, vor 2006, s. 179-206

Ástráður Eysteinsson: „Adskillelsens kunst / The Art of Separation“
Nordisk litteratur, 1994, s. 66-67.

Byrman, Gunilla: „Steinunn Sigurðardóttir. Fiskarnas kärlek“
Gardar, 26, 1995, s. 35-36

Silja Aðalsteinsdóttir: „Skáldskapur um skáldskap“
Tímarit Máls og menningar, 55. árg., 1. tbl. 1994, s. 95-97

Fyrir Lísu

Árni Óskarsson: „Paradísarheimt“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar 2013, 74. árg., 2. tbl. bls. 140-2.

Ásta Kristín Benediktsdóttir: „Takmarkanir mannskepnunnar“ (ritdómur)
Spássían 2012, 3. árg., 4. tbl. bls. 7-8.

Gunnþórunn Guðmundsdóttir: „Fyrir Lísu“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Góði elskhuginn

Guðni Elísson: „Skortsali ástarinnar: höfundur, lesandi og bókmenntagrein“
Skírnir 2011, 185. árg., vor, bls. 155-75.

Kormákur Bragason: „Bókmenntaspjall: Kormákur Bragason fjallar um bækur“ (ritdómur)
Stína 2010, 5. árg., 2. tbl. bls. 160-79.

Úlfhildur Dagsdóttir: „Brúðuheimili“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar 2010, 71. árg., 2. tbl. s. 129-36.

Vala Hafstað: “Unsatisfied love”
Iceland review. 2017, 55. árg. 2. tbl., s. 8 

Gæðakonur

Gunnþórunn Guðmundsdóttir: „Kyngalsi“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér 

Hanami

Dagný Kristjánsdóttir: “Du er hvad du gør”
Nordisk Literatur. 1998, p. 70-71.

Halla Kjartansdóttir: „Að vera lifandi grafinn“
Tímarit Máls og menningar, 59. árg., 3. tbl. 1998, s. 141-147

Heiða: fjalldalabóndinn

Elin Thordarson : „Heiða: a shepherd at the edge of the world“ (ritdómur)  
The Icelandic connection. 2021 árg. 72, 1. tbl. s. 44-45 

Hjartastaður

Áslaug Thorlacius: „Hjartastaður“
Vera, 14. árg., 6. tbl. 1995, s. 33

Eiríkur Guðmundsson: „Ofbeldi tímans. Hugað að nokkrum skáldsögum ársins 1995“
Andvari, 121. árg., 1996, s. 138-159

Kristján B. Jónasson: „Flóttinn til vorlandsins“
Tímarit Máls og menningar, 57. árg., 1. tbl. 1996, s. 116-119

Úlfhildur Dagsdóttir: „Að hringa sig í miðju tímans“ Viðtal við Steinunni Sigurðardóttur.
Tímarit Máls og menningar, 57. árg„ 2. tbl. 1996, s. 6-21.

Hugástir

Friðrika Benónýsdóttir: „Einlæg og meitluð ljóð.“
Vera, 18. árg., 6. tbl. 1999, s. 60.

Soffía Auður Birgisdóttir: „Allt sem skiptir máli...“
Tímarit Máls og menningar, 61. árg., 4. tbl. 2000, s. 139-142.

Hundrað dyr í golunni

Alda Björk Valdimarsdóttir: „Á tímum varanlegra ástarsorga: ástin, dauðinn og lesandinn í þremur skáldsögum eftir Steinunni Sigurðardóttur“
Skírnir, vor 2006, s. 179-206

Jójó

Ásta Kristín Benediktsdóttir: „Hálfur maður“ (ritdómur)
Spássían 2011, 2. árg., vetur, bls. 18.

Dagný Kristjánsdóttir: „Barnaleikur : um tráma, minni og gleymsku í Jójó eftir Steinunni Sigurðardóttur“
Skírnir 2013, 187. árg., vor, bls. 178-95.

Gunnþórunn Guðmundsdóttir: „Tvífarar, mein og fortíð“
Bókmenntavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér 

Kormákur Bragason: „Bókmenntaspjall: Kormákur Bragason fjallar um bækur“ (ritdómur)
Stína 2011, 6. árg., 3. tbl. bls. 124-9.

Þröstur Helgason: „Aðgreining æxlis og sjúklings“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar 2012, 73. árg., 4. tbl. bls. 128-31.

Kartöfluprinsessan

Pétur Gunnarsson: „Kartöflugarður um vetur“
Tímarit Máls og menningar, 50. árg., 1. tbl. 1989, s. 129-132

Kúaskítur og norðurljós

Jón Hallur Stefánsson: „Mannleg náttúra“
Tímarit Máls og menningar. 1992. 53. árg., 3. tbl., s. 100-104

Síðasta orðið

Anna Orrling Welander: „Steinunn Sigurðardóttir: Sista ordet“
Gardar, 1994 årsbok 25, s. 27-28.

Bergljót S. Kristjánsdóttir: „Hvur er hvað og hvað er hvurs?“
Tímarit Máls og menningar. 1991. 52. árg., 3. tbl. s. 101-104

Margrét Eggertsdóttir: „Síðasta orðið“
Vera, 10. árg., 2. tbl. 1991, s. 39

Rory W. McTurk: „"Áhrifafælni" í íslenskum bókmenntum : Paradísar missir, Piltur og stúlka og Síðasta orðið“ 
Tímarit Máls og menningar. 1991. 52. árg., 2. tbl., s. 74-81 

Skáldsögur

Guðrún Jónsdóttir: „Skáldsögur“
Vera, 1. tbl. 1984, s. 37-38

Sólskinshestur

Alda Björk Valdimarsdóttir: „Á tímum varanlegra ástarsorga: ástin, dauðinn og lesandinn í þremur skáldsögum eftir Steinunni Sigurðardóttur“
Skírnir, vor 2006, s. 179-206

Ása Helga Hjörleifsdóttir: „En uppleyst hljómsveit tifar enn fyrir ofan mig.“
Tímarit Máls og menningar. 2006, 67. árg., 3. tbl., s. 114-117

Úlfhildur Dagsdóttir: „Dying is easy, it’s living that scares me to death“
Bókmennavefurinn, umfjöllun um bækur, sjá hér

Systu megin

Guðrún Steinþórsdóttir: „Dósafríða, flandrari og hrjáð dóttir“ 
Ritið. 2022. 22. árg., 2. tbl., s. 93-119

Viðar Hreinsson : „Systa í samstaðarígildinu“ 
Tímarit Máls og menningar. 2022, 83. árg., 4. tbl., s.32-39

Sögur til næsta bæjar

Pétur Gunnarsson: „Steinunn Sigurðardóttir. Sögur til næsta bæjar“
Tímarit Máls og menningar, 43. árg., 1. tbl. 1982, s. 117-119

Tímaþjófurinn

Alda Björk Valdimarsdóttir: „Á frátekna staðnum fyrir mig.“ Ást og dauði í Tímaþjófnum í ljósi sálgreiningar.“
Ritið, 6. árg., 2. tbl. 2006, s. 143-162

Árni Sigurjónsson: „Besta verk Steinunnar“
Þjóðlíf, 3. árg., 3. tbl. 1987

Birna Bjarnadóttir: „Hinn kvenlegi lesháttur“
Tímarit Máls og menningar, 53. árg., 2. tbl. 1992

Helga Kress: „Dæmd til að hrekjast. Um ástina, karlveldið og kvenlega sjálfsmynd í Tímaþjófnum eftir Steinunni Sigurðardóttur“
Tímarit Máls og menningar, 49. árg., 1. tbl. 1988, s. 55-93

Magdalena Schram: „Tímaþjófurinn“
Vera, 5. árg., 6. tbl. 1986, s. 35-36

Rory W. McTurk:  „Frásagnafræðin og Tímaþjófurinn“
Þýðandi Sverrir Hólmarsson. Skírnir, 164. árg., vor 1990, s. 215-229

Soffía Auður Birgisdóttir: „Konur skrifa um ástina“ Kynning á skáldverkum kvenna frá síðastliðnu ári
19. júní, 37. árg., 1987, s. 94-95, 78

Örn Ólafsson: „Steinunn Sigurðardóttir. Tímaþjófurinn“
Skírnir, 161. árg., vor 1987, s. 190-197

Verksummerki

Þorleifur Hauksson: „Fyrir eigin hönd – og þína“
Tímarit Máls og menningar, 41. árg., 1. tbl. 1980, s. 126-128

Myndbönd

Hrefna Haraldsdóttir, Viðar Garðarsson: Skáldatími : Steinunn Sigurðardóttir
Reykjavík : Hugsjón, 1997

Brot úr greinum

Úr „Ofbeldi tímans“

Fyrirheitna landið er í þessari sögu tvíbentur staður, þrátt fyrir nánast alfullkomnar lýsingar á draumalandinu. Annars vegar er Hjartastaðurinn sá staður þar sem allar óskir rætast, glæsilegur endir á ferðalagi aftur í bernsku söguhetjunnar sem verður um leið ferð til bernskuslóða tungumálsins þar sem táknin og landið renna saman í eitt. Hins vegar er hann umgjörð nýrra þráa sem veldur því að heimurinn þurrkast út. Þessi heimur skilur Hörpu eftir í allri sinni sjálfhverfni þar sem hún er að einhverju leyti týnd í veröld sinnar eigin vitundar. Allir siðferðilegir dómar yfir henni orka þó tvímælis vegna íróníu textans sem tekur völdin af lesandanum og gerir honum ókleift að setja sig í dómarasæti gagnvart óhamingju Hörpu og sigri hennar í lok sögunnar. Ég læt nægja að segja að hann hljóti að vera tvíræður þótt framtíðin virðist blasa við söguhetjunni eina kvöldstund í einkadal undir unaðstungli. Ýmislegt í textanum bendir til þess að hamingja Hörpu verði stundleg en ekki ævarandi. Eina stundina þráir hún heitast að velta sér upp úr eigin óförum, leggja rækt við listina að hugsa sitt; þá næstu er hún horfin á vit drauma um elskhuga í öðrum landsfjórðungi. Hún hefur aldrei skilið tilgang lífsins nema á góðum degi í ömmulundi eða á öðrum hjartastað sögunnar, Perpignan, „og svo kannski rétt á meðan kossinn stendur yfir“ (140). Sagan endar einmitt á slíku tilvistaraugnabliki og kannski verður enginn viðstaddur þegar ofbeldi tímans birtist aftur í öllu sínu veldi og augun bresta á ný. Að minnsta kosti ekki lesandinn.

Sjá Eiríkur Guðmundsson: „Ofbeldi tímans“

Úr „Að vera grafinn lifandi“

Sagan um hina sérkennilegu og þversagnakenndu tilvistarkreppu Hálfdans Fergussonar hefur alvarlegan undirtón þótt sjónarhornið sé skoplegt, rétt eins og hjá meistara Þórbergi, og stíllinn fjörugur og léttur. En vegna þess að Hálfdan beitir óvenjulegum aðferðum við að takast á við einsemd sína og angist og þar sem dauði hans lýtur ekki sömu lögmálum og dauði annarra verður örlagasaga hans bæði einstök, áhrifarík og frumleg. Og þótt meintur dauði hans sé upphaflega fullkomin fjarstæða og algjörlega tilefnislaus ímyndun öðlast hann dýpri merkingu og almennari skírskotun eftir því sem líður á söguna og endurfæðingin kemur í ljós. […/…]

Líf Hálfdans Fergussonar er einnig háð þeirri þversögn að fá fyrst raunverulega merkingu og inntak í „dauðanum“ og í „dauðanum“ kynnist hann bæði ástinni og sælu eilífs lífs. Í sögunni fá lesendur þó ekki að kynnast neinu ofurmenni heldur ósköp venjulegum meðaljóni sem lifir heldur tíðindasnauðu lífi enda hvorki stórbrotin né djúphyggin persóna. Höfundur hlífir lesandanum við mjög nánum kynnum af lífi hans enda er söguefnið umfram allt hinn skáldaði eða ímyndaði dauðdagi og spenna atburðarásarinnar felst í því hvernig eða hvort Hálfdani takist að losa sig út úr flækju þessarar martraðar, hvort hann muni vakna aftur til lífsins og þá með hvaða hætti.

Sjá Halla Kjartansdóttir: „Að vera grafinn lifandi“

Úr „Mannleg náttúra“

Kúaskítur og norðurljós er fín bók, mér finnst hún besta ljóðabók Steinunnar hingað til. Hér er engin tilraunastarfsemi á ferðinni og höfundurinn tekur hvergi neina verulega áhættu. En hvers vegna ætti hún líka að gera það þegar hún veit nákvæmlega hvað hún á að gera? Bókin er greinilega ekki ort sem ein heild en allt fellur prýðilega saman og tengist gegnum skyldar hugmyndir og stef sem ég hef reynt að benda á: náttúran og umhverfið sem hluti af manninum, listin og minningarnar, ekki síst þær sáru: allt sem dýpkar og hækkar skynjun okkar á lífinu, svo lagt sé út frá kvæðinu „Leiðin“. Fyrsta ljóðið er sennilega ágætis öngull fyrir kímniþyrsta lesendur, þó ég felli mig ekki alveg við tóninn í því; en bæði þar og annars staðar er orðunum vel raðað saman, þetta eru ómþýð ljóð, standa undir þeim tilvísunum til söngs og tónlistar sem koma fram í heitum einstakra bókarhluta. Steinunn kann þá list að láta óvænt orð á réttum stað uppljóma heilu kvæðin, samanber lýsingarorðið „snarbjartur“ í ljóðinu um efnivið lífsins. Ekki veit ég hvort kindurnar á kápunni eru afturþungar, þær halla reyndar báðar í þá átt miðað við lárétta línu og dindlarnir eru utan rammans. Í öllu falli hefur minnið og mannshugurinn farið um þær höndum, því þetta eru huglægar kindur með sín rauðu augu og ókindarlegu horn. Fígúran á bak við þær virkar hálf satanísk svo maður býst fyrst við einhverjum djöfuldómi, sem ekki er. En er þetta ekki eins konar skuggi af annarri skepnunni, blóðskuggi, mennskur af dýri, náttúran í manninum?

Sjá Jón Hallur Srefánsson: „Mannleg náttúra“.

2023 - Íslensku bókmenntaverðlaunin: Ból

2017 - Ljóðaverðlaun Guðmundar Böðvarssonar

2017 – Fjöruverðlaunin, bókmenntaverðlaun kvenna: Heiða – fjallabóndinn

2016 – Bókmenntaverðlaun starfsfólks bókaverslana: Heiða – fjallabóndinn

2014 – Verðlaun Jónasar Hallgrímssonar

2011 - Bókmenntaverðlaun starfsfólks bókaverslana: Jójó

1995 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Hjartastaður

1995 – Menningarverðlaun Visa Ísland

1990 – Rithöfundasjóður Ríkisútvarpsins

Tilnefningar

2019 - Íslensku bókmenntaverðlaunin: Dimmumót

2016 – Menningarverðlaun DV í bókmenntum: Af ljóði ertu komin

2012 - Fjöruverðlaunin, bókmenntaverðlaun kvenna: Jójó

2011 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Jójó

2009 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Góði elskhuginn

2005 – Menningarverðlaun DV í bókmenntum: Sólskinshestur

2005 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Sólskinshestur

1999 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Hugástir

1997 – Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs: Hjartastaður

1996 – Aristeion verðlaunin: Hjartastaður

1994 – Menningarverðlaun DV: Ástin fiskanna

1990 – Íslensku bókmenntaverðlaunin: Síðasta orðið

1988 – Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs: Tímaþjófurinn